نقش کلیدی فناوری‌های زیستی در تأمین امنیت غذایی
مخاطب24:فناوری‌های زیستی یکی از مهم‌ترین فناوری‌ها در جهان است که در توسعه محصولات مختلف و ارتقای سطح زندگی انسان‌ها نقش پررنگی دارند. این اصطلاح به معنای استفاده فناورانه از سازوکار‌ها و سامانه‌های زیستی گیاهان و جانوران است که منجر به تولید محصولات و یا فرایند‌های سودمندی می‌شود که در نهایت به ارتقای سلامت و امنیت مردم یک جامعه می‌انجامد.
فناوری‌های زیستی، همه چیز برای مردم
فناوری‌های زیستی پاک‌ترین و اقتصادی‌ترین فناوری‌های حاضر در دنیا هستند. از طرفی به دلیل درگیر بودن با مسائل مختلفی، چون سلامت و امنیت غذایی، این فناوری‌ها جزء فناوری‌های راهبردی و مهم به حساب می‌آیند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که ارزش جهانی بازار زیست‌فناوری (بیوتکنولوژی) تا سال ۲۰۲۵ به بیش از ۷۲۰۰ میلیارد دلار برسد.
تاریخ استفاده از فرایند‌های زیستی برای تولید محصولات مختلف به حدود ۸ هزار سال پیش بر می‌گردد. تهیه مواد خوراکی مانند ماست، پنیر و سرکه به کمک باکتری‌ها از جمله محصولات روزمره انسان است که از این فرایند‌های زیستی به دست می‌آید. در عمل مطالعات و بهره‌گیری از فناوری‌های زیستی برای تولید محصولات مختلف به دهه‌های اخیر بر می‌گردد.
امروزه کاربرد‌های زیست‌فناوری محدود به تهیه مواد غذایی نمی‌شود و در بسیاری از حوزه‌ها، از درمان و پزشکی گرفته تا صنعت نساجی و معادن از این فناوری‌ها بهره گرفته می‌شود. تولید انواع واکسن‌ها، دارو‌های نوترکیب، مواد شیمیایی، آنزیم‌های مختلف و ... از مواردی است که از فناوری‌های زیستی برای تولید آن‌ها استفاده می‌شود.
در ایران حدود ۳۰ سال از عمر این فناوری می‌گذرد و در حال حاضر کشورمان در علوم و فناوری‌های زیستی جزء کشور‌های مطرح در آسیا و جهان است.
در حال حاضر، بیش از ۴۰۰ شرکت دانش‌بنیان بزرگ و کوچک در حوزه فناوری‌های زیستی، کشاورزی و صنایع غذایی، فعالیت دارند.
امروزه انواع سرم‌ها و واکسن‌ها، دارو‌های نوترکیب، هورمون‌ها، انواع کود‌ها و سموم کشاورزی، بذر‌های اصلاح‌شده و غیره، سبد محصولات زیست‌فناوری ایران را تشکیل می‌دهند. به جایگاه زیست‌فناوری در ایران در کنار حوزه‌های مختلف فناوری مانند فناوری ارتباطات، هوافضا، فناوری هسته‌ای و سلول‌های بنیادی توجه می‌شود.
زیست‌فناوری در جایگاه ملی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. آنچه اهمیت فناوری‌های زیستی را برای یک کشور مورد توجه می‌کند، ارتباط تنگاتنگ این فناوری‌ها با سلامت و امنیت غذایی جامعه است. اگر پیشرفت این فناوری‌ها در کشوری محقق نشود، سلامت و امنیت مردم آن کشور در خطر تهدید قرار می‌گیرد.
زیست‌فناوری و مسئله امنیت غذایی
امروزه جنگ و ابزار نظامی، تنها راه تضعیف یک کشور به وسیله قدرت خارجی نیست، بلکه بی‌ثبات کردن یک کشور به وسیله از بین بردن امنیت غذایی آن است. بنابر تعریف سازمان ملل در سال ۱۹۸۶، امنیت غذایی معادل با دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات برای داشتن یک جسم سالم جهت داشتن یک زندگی سالم و فعال است.
کمبود غذا یکی از مسائل مهم پیش روی جوامع بشری است سیاست‌گذاری‌های مناسب در جهت تأمین غذا به خصوص برای جمعیت رو به رشد در جهان از نکاتی است که باید به آن توجه کرد. بخش کشاورزی مهم‌ترین بخشی است که وظیفه تأمین غذا را در کشور‌ها دارد. سازمان فائو پیش‌بینی می‌کند که کشور‌های در حال توسعه برای آنکه بتوانند امنیت غذایی خود را تأمین کنند نیاز به افزایش ۱۰۰ درصدی تولید غذا تا سال ۲۰۵۰ را دارند.
در عمل بخش کشاورزی برای آنکه بتواند نیاز رو به رشد به غذا را پاسخ دهد، نیاز دارد تا از روش‌های سنتی خارج شود. در قابلیت تولید گیاهان، دام‌ها و به طور کلی موجوداتی که ویژگی‌های برتر را داشته باشند، فناوری‌های سنتی کشاورزی به مرز محدودیت‌های خود نزدیک شده‌اند و انسان نیازمند بکارگیری فناوری‌هایی است که از پتانسیل بیشتری برخوردار باشند. فناوری‌های زیستی، از جمله این فناوری‌هاست که به افزایش تولید غذا و سطح امنیت غذایی کمک خواهد کرد.
امنیت غذایی، موضوعی راهبردی (استراتژیک) و از مهم‌ترین جنبه‌های امنیت در هر کشوری است و باید با عوامل تهدیدکننده آن به صورت جدی مقابله کرد.
از طرفی با توجه به شرایط خاص سیاسی و جغرافیایی ایران در خاورمیانه و وجود تحریم‌های بین‌المللی در زمینه‌های مختلف علمی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی منطقی به نظر می‌رسد که با توجه به ظرفیت‌های موجود علمی کشور و وجود دانشمندان و محققان برجسته در زمینه‌های مختلف، سعی کنیم در هر زمینه و به خصوص در زمینه غذایی، کشور را به استقلال و خودکفایی نزدیک کنیم.
کمک به افزایش بهره‌وری در کشاورزی به کمک فناوری
مرور آخرین آمار‌ها از مصرف آب در کشور نشان می‌دهد از ۹۳ میلیارد مترمکعب آب مصرفی کشور، ۸۶ میلیارد مترمکعب آن در بخش کشاورزی است و هفت میلیارد مترمکعب آب نیز در صنایع و منازل مصرف می‌شود. به عبارت دیگر، حدود ۹۲ درصد از آب مصرفی کشور در حوزه کشاورزی است. از طرفی استان‌های خوزستان، فارس، کرمان، خراسان رضوی و اصفهان به ترتیب ۵ استانی هستند که بیشترین مصرف مقدار آب را در بخش کشاورزی و همچنین بیشترین تنش آبی در کشور را دارند.
مهم‌ترین تأثیر ورود فناوری‌های مختلف به بخش کشاورزی، افزایش بهره‌وری است. برای مثال در روش‌های کشاورزی سنتی، با فناوری‌های به روز مانند روش‌های نوین آبیاری می‌توان میزان مصرف آب را کاهش داد. آبیاری زیر سطحی، آبیاری قطره‌ای، آبیاری بارانی و کشت گلخانه‌ای از جمله مواردی است که می‌تواند به جلوگیری از هدر رفت آب و حذف روش‌های آبیاری غرق‌آبی کمک کند.
از طرف دیگر فناوری‌های مختلف در این حوزه به افزایش برداشت محصولات کشاورزی کمک می‌کند و به کمک این فناوری‌ها می‌توان از همان میزان زمین کشاورزی، مقدار بیشتری تولیدات کشاورزی و محصولات غذایی برداشت کرد. در حوزه دامپروری و تأمین گوشت و مواد غذایی گوشتی نیز فناوری‌های زیستی نقش پر رنگی در افزایش تولید ایفا می‌کنند.
پذیرش دشوار فناوری در کشاورزی خرده‌پا
ورود فناوری در هر زمینه‌ای، در ابتدای امر، با مشکل مواجه است. استفاده از فناوری‌های به روز و پیشرفته و به طور کلی استفاده از نوآوری، علی‌رغم فواید اقتصادی در بلندمدت، در ابتدا با هزینه و عدم قطعیت بالایی روبروست.
از طرفی در زمینه فناوری‌های مورد استفاده در بخش کشاورزی، بسیاری از بدنه بخش کشاورزی و دامپروری کشور را کشاورزان و دامپروران خرده‌پا تشکیل می‌دهند و توانایی هزینه‌های اولیه برای استفاده از فناوری را ندارند؛ بنابراین لازم است تا نسبت که کمک به پوشش ریسک اولیه نوآوری و توسعه فناورانه بخش کشاورزی توجه بیشتری شود.
ریسک بالای استفاده از فناوری در بخش کشاورزی، در عمل موجب توسعه نیافتن بازار فناوری‌های کشاورزی و اقبال کم شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان به تولید فناوری‌ها می‌شود. برای اینکه بتوان فناوری را به بخش کشاورزی وارد کرد، لازم است در توسعه بازار فناوری‌های کشاورزی اقدامات عملی انجام شود.
توسعه بازار شرکت‌های فناور، مقدمه تقویت زنجیره ارزش محصولات
در سطح تنظیم‌گری برای توسعه بازار فناوری، بایستی سیاست‌گذاری‌ها را به نحوی تدوین کرد که صنایع و بخش‌های مختلف کشور به استفاده از فناوری‌های نوین و پیشرفته روی بیاورند. شرکت‌های مختلف مانند مجموعه‌های کشت و صنعت، از مجموعه‌های مهمی هستند که می‌توانند با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان فناوری‌های مورد نیاز خود را تأمین نمایند. در واقع باید کاری کرد که زنجیره ارزش محصولات تولیدی از فناوری تا بازار مصرف‌کننده کامل شود.
در یک دهه گذشته سیاست «اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه هزینه‌محور» به اصلی‌ترین ابزار حمایتی مالیاتی از تحقیق و توسعه بنگاه‌های اقتصادی مانند مجموعه‌های مرتبط با بخش کشاورزی در بسیاری از کشور‌های توسعه‌یافته تبدیل شده است. به این معنا که مشوق‌های مالیاتی هزینه‌محور بر اساس میزان هزینه‌های مربوط به فعالیت‌های تحقیق و توسعه شرکت‌ها محاسبه و اعمال می‌شود. این مشوق مالیاتی مزایای زیادی دارد، برای مثال، بسترساز تأمین مالی توسعه و بازارسازی برای شرکت‌های دانش‌بنیان خواهد بود.
رحمت‌الله نوروزی، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی در ارتباط با مصوبه مجلس در خصوص اعتبار مالیاتی می‌گوید: رهبر معظم انقلاب ۱۶ سال است که تأکید فراوانی بر رونق تولید در کشور دارند و حمایت از تولید داخل را مدنظر دارند.
وی اعتبار مالیاتی را راهکاری برای تحقق توسعه زنجیره ارزش محصولات دانست و تصریح کرد: در قالب سیاست اعتبار مالیاتی قرار است هزین‌های تحقیق و توسعه صنایع به عنوان اعتبار مالیاتی برای سال بعد آن‌ها در نظر گرفته شود. در کشور‌های مختلف دنیا از این مشوق‌های مالیاتی استفاده می‌شود و این روش‌ها کارآیی خودشان را نشان داده‌اند.
این عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس ادامه داد: آمار‌ها نشان می‌دهد که در بسیاری از کشور‌های پیشرفته خود صنایع هزینه‌های تحقیق و توسعه را می‌پردازند. ما هم باید به سمتی برویم که صنایع خودشان این گونه هزینه‌ها را برعهده بگیرند. مالیات به صورت یک ابزار در دست دولت است و می‌تواند از آن در راستای تشویق صنایع به تحقیق و توسعه بهره ببرد.
نوروزی ادامه داد: توسعه زنجیره ارزش محصولات در کشور می‌تواند مزیت‌های زیادی برایمان داشته باشد. از طریق گسترش تحقیق و توسعه در صنایع که پیش‌زمینه تولید محصولات نهایی است، بستری برای فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان ایجاد می‌کنیم. از سوی دیگر، خنثی‌سازی تحریم‌های بین‌المللی و جلوگیری از ارزبری به جهت افزایش صادرات و کاهش واردات محصولات فناور از دیگر مزیت‌های تقویت تحقیق و توسعه است.
وی تأکید کرد: به جهت توسعه زنجیره ارزش محصولات چاره‌ای نداریم جز اینکه به تشویق تحقیق و توسعه بپردازیم. سیاست‌هایی همچون اعتبار مالیاتی، قانون جهش تولید دانش‌بنیان، تولیدات بار اول و موارد دیگر در همین راستا به کار گرفته شده‌اند.
افزایش تولیدات غذایی به کمک فناوری‌های زیستی
آمار‌ها نشان می‌دهد بعد از گوشی تلفن همراه، ذرت، گندم، سویا، کنجاله و جو بیشترین میزان واردات کشور را به خود اختصاص می‌دهند. ۲۰ درصد از واردات ما، مختص محصولات کشاورزی است و تأمین ۵۵ درصد کالری نیاز غذایی ما، متکی به واردات است. تأمین مواد غذایی و نهاده‌های دامی از جمله مهم‌ترین مواردی است که در واردات مد نظر قرار می‌گیرد و در این زمینه نیاز شدیدی به افزایش استقلال احساس می‌شود.
روش‌های مهندسی و دست‌ورزی ژنتیکی، از جمله فناوری‌های پرکاربرد در جهان هستند که برای افزایش سطح کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی استفاده می‌شود.
بسیاری از فناوری‌های زیستی در جهت افزایش تولید محصولات کشاورزی به کار برده می‌شود. برای مثال در این زمینه می‌توان از انواع روش‌های اصلاح ژنتیکی بذر کمک گرفت تا کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی را بالا برد. همچنین به کمک این فناوری‌ها می‌توان بسیاری از نهاده‌ها و خوراک دام و طیور را تأمین کرد.
افزایش میزان محصولات، مقاومت به خشک‌سالی، مقاومت به سرما، کاهش آفات و بیماری‌ها، مقابله علف‌های هرز و... از جمله تأثیرات فناوری‌های زیستی در محصولات کشاورزی است. بسیاری از بذر‌های مورد استفاده در کشاورزی به این شیوه می‌تواند موجب افزایش بهره‌وری و تولید بیشتر مواد غذایی شود و از طرفی از تأثیر سوء خطرات و تهدیدات طبیعی نیز جلوگیری می‌شود.
باید توجه داشت که سلامت انسان‌ها از جمله مواردی است که در فناوری‌های زیستی مورد توجه قرار می‌گیرد. روش‌های قدیمی و سنتی مانند استفاده از کود‌ها و سموم شیمیایی و انواع آفت‌کش‌ها نیز موجب افزایش تولید محصولات کشاورزی می‌شوند، ولی این روش‌ها، سلامت افراد را با تهدید مواجه می‌کند؛ بنابراین برتری روش‌های نوین زیست‌فناوری نسبت به روش‌های قبلی در افزایش محصول در عین افزایش سلامتی، توجیه اقتصادی، افزایش بهره‌وری، تنوع زیستی و در نهایت استقلال کشور خواهد بود.
