تأثیر توافق صلح آذربایجان و ارمنستان بر منطقه قفقاز

مخاطب24، در روزی که تاریخ قفقاز جنوبی را دگرگون کرد، رهبران آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید، تحت میزبانی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، توافق‌نامه صلحی را امضا کردند که نه‌تنها به سه دهه درگیری بر سر قره‌باغ پایان می‌دهد، بلکه زمینه‌ساز ایجاد یک کریدور حمل‌ونقل استراتژیک به نام "مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی " (TRIPP) می‌شود. این توافق که در ۹ اوت ۲۰۲۵ اعلام شد، آذربایجان را به منطقه خودمختار نخجوان متصل می‌کند و به‌عنوان یک مسیر ترانزیتی کلیدی شامل راه‌آهن، خطوط انتقال نفت و گاز و کابل‌های فیبر نوری، نقشی محوری در بازتعریف روابط اقتصادی و سیاسی منطقه ایفا خواهد کرد.

زمینه تاریخی و ژئوپلیتیکی

قفقاز جنوبی، به‌عنوان پلی بین اروپا و آسیا، همیشه صحنه رقابت قدرت‌ها بوده است. منطقه زنگزور که امروزه بخشی از استان سیونیک ارمنستان است، تاریخی پرتلاطم دارد. بر اساس عهدنامه گلستان در ۱۸۱۳، ایران قاجار بخش‌هایی از قفقاز، از جمله زنگزور، را به روسیه واگذار کرد. در دوران شوروی، این منطقه تحت اداره ارمنستان قرار گرفت و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر، مناقشه قره‌باغ در دهه ۱۹۹۰ منجر به جابه‌جایی‌های جمعیتی گسترده شد: ارامنه از آذربایجان به ارمنستان مهاجرت کردند و آذربایجانی‌های زنگزور به آذربایجان بازگشتند.

جنگ دوم قره‌باغ در ۲۰۲۰ که با پیروزی آذربایجان همراه بود، زمینه توافق آتش‌بس را فراهم کرد. بند ۹ این توافق، ایجاد مسیر ارتباطی بین آذربایجان و نخجوان از جنوب ارمنستان را مطرح کرد – مسیری که امروز به کریدور زنگزور معروف است. این کریدور، با طول تقریبی ۴۰ کیلومتر و عرض ۵ کیلومتر، نه‌تنها آذربایجان را از وابستگی به جاده‌های ایران رها می‌کند، بلکه توازن ژئوپلیتیکی را تغییر می‌دهد. از دیدگاه تهران، این مرز ۴۴ کیلومتری با ارمنستان، دروازه‌ای به اروپا است و هر تغییری می‌تواند به "خفگی ژئوپلیتیکی" ایران منجر شود. روسیه نیز قفقاز را بخشی از "خارج نزدیک" خود می‌داند، جایی که نفوذ سنتی‌اش پس از جنگ اوکراین تضعیف شده است.

جزئیات توافق و کریدور مسیر ترامپ (TRIPP)

توافق امضا‌شده در کاخ سفید، فراتر از صلح ساده است. کریدور TRIP که آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند، شامل زیرساخت‌های پیشرفته‌ای مانند راه‌آهن، خطوط نفت و گاز، و فیبر نوری است. این مسیر، قفقاز و آسیای مرکزی غنی از انرژی را مستقیماً به اروپا وصل می‌کند و روسیه و ایران را دور می‌زند. پیشنهاد آمریکا برای اجاره ۹۹ساله این کریدور توسط یک شرکت خصوصی آمریکایی با سهام‌داران اسرائیلی، ترکیه‌ای و آذربایجانی، حساسیت‌ها را افزایش داده است.

از منظر اقتصادی، این کریدور می‌تواند ۲۰ درصد سوخت اروپا را بدون وابستگی به گاز روسی تأمین کند، تحریم‌های غرب علیه روسیه را تشدید کند و درآمدهای گازی ایران را کاهش دهد. نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، این پروژه را فرصتی برای اتصال ریلی به ایران و آسیای مرکزی توصیف کرده و تأکید کرده که می‌تواند به همکاری اقتصادی بین ایران، روسیه و آمریکا تبدیل شود. او اشاره کرده که شرکت ایرانی در حال ساخت بزرگراه شمال - جنوب است و ساخت راه‌آهن در بخش مغری می‌تواند مشارکت‌های غیرمنتظره ایجاد کند. این دیدگاه، کریدور را به "چهارراه صلح" تبدیل می‌کند، جایی که کشورها با مشکلات مشترک، فرصت همکاری می‌یابند.

واکنش‌ها و دیدگاه‌های بازیگران کلیدی به توافق صلح آذربایجان و ارمنستان

1.جمهوری آذربایجان: پیروزی استراتژیک

برای آذربایجان، این توافق یک پیروزی تاریخی است. باکو نه‌تنها به رسمیت شناختن دستاوردهای سرزمینی خود در قره‌باغ را تضمین کرده، بلکه با ایجاد کریدور زنگزور، ارتباط مستقیم با نخجوان و متحد کلیدی‌اش، ترکیه، را به دست آورده است. این کریدور جایگاه آذربایجان را در تجارت منطقه‌ای تقویت کرده و وابستگی این کشور به مسیرهای ترانزیتی ایران را حذف می‌کند. علاوه بر این، باکو می‌تواند از این توافق برای فشار بر ارمنستان جهت تغییرات قانون اساسی یا حتی توجیه مداخلات نظامی آینده استفاده کند. همکاری نظامی و اطلاعاتی آذربایجان با اسرائیل و حمایت ترکیه از پروژه‌های پان‌ترکی، این کشور را به بازیگری کلیدی در محور ضدایرانی و ضدروسی تبدیل کرده است.

2. ارمنستان: چرخش به غرب یا مخاطره حاکمیت؟

نخست‌وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان، این توافق را گامی برای تضمین امنیت و ثبات پس از سه دهه درگیری معرفی کرده است. این توافق نشانه چرخش راهبردی ارمنستان به سمت غرب است که از ناامیدی این کشور از عدم حمایت روسیه در جنگ‌های قره‌باغ و تعلیق عضویت در سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) ناشی می‌شود. پاشینیان همچنین به پتانسیل این کریدور برای ایجاد ارتباط ریلی با ایران و آسیای مرکزی اشاره کرده و آن را فرصتی برای همکاری‌های اقتصادی غیرمنتظره، حتی بین ایران و آمریکا، دانسته است. بااین‌حال، واگذاری کنترل بخشی از خاک ارمنستان به یک شرکت خصوصی آمریکایی با سهام‌دارانی از اسرائیل، ترکیه، و آذربایجان، نگرانی‌هایی درباره حاکمیت ملی و روابط با ایران، شریک تجاری کلیدی ایروان، ایجاد کرده است. در داخل، پاشینیان با انتقادات دیاسپورای ارمنی و مخالفان داخلی به دلیل بی‌توجهی به اسیران ارمنی و حق بازگشت به قره‌باغ مواجه است.

3. ایران: تهدید ژئوپلیتیکی و انزوای منطقه‌ای

پس از جنگ ۲۰۲۰، ایران اشتباهات استراتژیکی مرتکب شد. ایران فاقد استراتژی بلندمدت بود و دیپلماسی‌اش واکنش‌محور ماند، که منجر به بی‌عملی در برابر نفوذ ترکیه-اسرائیل شد. برای ایران، کریدور زنگزور یک تهدید چندوجهی است. این کریدور با قطع ارتباط زمینی 44 کیلومتری ایران با ارمنستان در استان سیونیک، دسترسی تهران به قفقاز و اروپا را محدود کرده و مزیت ترانزیتی ایران را کاهش می‌دهد. مقامات ایرانی، از جمله علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبر انقلاب، این کریدور را بخشی از طرح پان‌ترکیسم و تهدیدی برای امنیت ملی دانسته‌اند. حضور اسرائیل در آذربایجان، که پیش‌تر از خاک این کشور برای عملیات جاسوسی و نظامی علیه ایران استفاده کرده، نگرانی‌های تهران را تشدید کرده است. پیشنهاد اجاره 99 ساله این کریدور به یک شرکت آمریکایی با سهام‌داران اسرائیلی، خطر انزوای ژئوپلیتیکی ایران را افزایش داده است. ایران هشدار داده که هرگونه تغییر در مرزهای منطقه با «واکنش سخت» مواجه خواهد شد.

4. روسیه: کاهش نفوذ و چالش‌های راهبردی

روسیه محاسبات نادرستی داشت و چرخش ارمنستان به غرب را نادیده گرفت. پاشینیان پس از انقلاب ۲۰۱۸، روابط با غرب را تقویت کرد و عضویت در CSTO را تعلیق نمود که نتیجه ناامیدی از عدم حمایت روسیه در قره‌باغ بود. جنگ اوکراین در ۲۰۲۲، نفوذ مسکو را کاهش داد. روسیه که از زمان فروپاشی شوروی قفقاز جنوبی را بخشی از «خارج نزدیک» خود می‌دانست، با این توافق با چالش‌های جدی مواجه شده است. کریدور زنگزور وابستگی آذربایجان به مسیرهای ترانزیتی تحت کنترل روسیه را کاهش داده و با تقویت حضور ناتو در منطقه، موقعیت ژئوپلیتیکی مسکو را تضعیف می‌کند. غیبت روسیه در مذاکرات کاخ سفید، برخلاف نقش سنتی میانجی‌گری این کشور، نشانه کاهش نفوذ مسکو است. پیشنهاد جایگزینی نیروهای مرزبانی روس با یک شرکت خصوصی آمریکایی در مرز ارمنستان و نخجوان، نفوذ نظامی روسیه را بیش‌ازپیش تهدید می‌کند. برت اریکسون، کارشناس تحریم‌ها، این توافق را ابزاری برای مقابله با دور زدن تحریم‌های روسیه می‌داند: "قفقاز نقطه کور تحریمی بود؛ صلح رسمی بستری برای مسدودکردن مسیرها فراهم می‌کند."

5. ترکیه: فرصتی برای گسترش نفوذ

ترکیه از این توافق به‌عنوان «فرصتی تاریخی برای صلح و شکوفایی قفقاز جنوبی» استقبال کرده است. این کریدور با تقویت محور ترکیه - آذربایجان، رؤیای «جهان ترک» مبتنی بر پان‌ترکیسم را پیش می‌برد. آنکارا با حمایت از کریدور زنگزور، جایگاه خود را به‌عنوان متحد ناتو و بازیگر کلیدی در مسیرهای ترانزیتی شرق - غرب تقویت می‌کند. این تحول به ترکیه امکان می‌دهد تا نفوذ خود را در آسیای مرکزی گسترش داده و رقبای منطقه‌ای مانند ایران و روسیه را به حاشیه براند.

6. ایالات متحده: تثبیت نفوذ در قفقاز

ایالات متحده با میانجی‌گری این توافق و پیشنهاد اجاره 99ساله کریدور زنگزور به یک شرکت آمریکایی، جای پای راهبردی در قفقاز جنوبی به دست آورده است. این توافق نفوذ آمریکا را در مسیرهای تجاری شرق-غرب تقویت کرده و با ایجاد یک «کریدور ناتو» از ترکیه به آسیای مرکزی، موقعیت مسکو و تهران را تضعیف می‌کند. به گفته برت اریکسون، کارشناس تحریم‌ها، این توافق به غرب کمک می‌کند تا مسیرهای دور زدن تحریم‌های روسیه را مسدود کند. همچنین، تأمین 20 درصد از سوخت اروپا بدون وابستگی به گاز روسیه، تأثیر تحریم‌های غرب بر مسکو را تشدید کرده و درآمدهای گازی ایران را کاهش می‌دهد.

چین؛ هدف پنهان مسیر ترامپ

بازگشت ترامپ نقش آمریکا را در قفقاز جنوبی تقویت کرده است. لغو محدودیت همکاری دفاعی با آذربایجان نفوذ روسیه، ایران و ترکیه را کاهش داده و استراتژی منطقه را به نفع واشنگتن تغییر داده است. کریدور زنگزور بخشی از نظم جدید غرب برای مهار نفوذ اقتصادی و ژئوپلیتیکی چین در اوراسیا است. این مسیر ترانزیتی کلیدی، دسترسی چین به بازارهای اوراسیا را محدود می‌کند. درحالی‌که غرب با اتحاد ناتو قدرتمند است، کشورهای شرق مانند روسیه و ایران به دلیل رقابت و انفعال متحد نیستند. این وضعیت فرصتی برای آمریکا فراهم کرده تا نفوذ خود را گسترش دهد و چین را مهار کند. مسیر ترامپ ابزاری استراتژیک برای تسلط آمریکا بر شاهراه‌های اوراسیاست.

سناریوهای ژئوپلیتیکی به مسیر ترامپ (کریدور زنگزور) :

• ایالات متحده: جای پای ۹۹ساله در قفقاز، تقویت تجارت شرق - غرب، تضعیف مسکو و تهران، و تقویت آنکارا.
• ارمنستان: تضمین امنیت اما خطر واگذاری حاکمیت و تخریب روابط با ایران. پاشینیان آن را میراث سیاسی پیش از انتخابات ۲۰۲۶ می‌بیند، اما منتقدان به دلیل بی‌توجهی به اسیران و حق بازگشت به قره‌باغ، محکوم می‌کنند.
• آذربایجان: پیروزی کامل با رسمیت دستاوردهای سرزمینی و تقویت اتحاد با ترکیه.
• روسیه: چالش در نفوذ، اما اهرم‌هایی مانند پایگاه گیومری باقی‌مانده. می‌تواند با ایران مانع پیشرفت شود.
• ایران: تهدید ژئوپلیتیک که تجارت شمالی را مسدود و جدایی‌طلبی را تشدید می‌کند. سفر آتی رئیس‌جمهور به ارمنستان، واکنش احتمالی است.

بازندگان اصلی: ارمنستان که علی‌رغم تلاش، به دلیل ضعف و حمایت ناکافی روسیه و ایران، ضرر کرد؛ اما هوشمندانه به غرب چرخید؛ روسیه که کنترل قفقاز را از دست داد و ضعف اعتباری، نظامی و اقتصادی یافت؛ ایران که مسیر ترانزیتی‌اش را از دست داد و نگرانی‌های امنیتی‌اش تشدید شد. تغییر روابط با آمریکا، تنها راه است، اما بدبینی مانع آن است.

نتیجه‌گیری

توافق صلح آذربایجان و ارمنستان با میانجی‌گری ترامپ، نه‌تنها پایان درگیری است، بلکه آغاز نظم جدید در قفقاز جنوبی. این تحول، فرصت‌های اقتصادی ایجاد می‌کند؛ اما تهدیدات ژئوپلیتیکی برای روسیه و ایران را افزایش می‌دهد. آیا کریدور TRIPP به چهارراه صلح تبدیل می‌شود یا نقطه تنش؟ پاسخ به تصمیمات آینده بستگی دارد. درحالی‌که غرب متحد پیش می‌رود، شرق نیاز به اتحاد دارد تا از انفعال خارج شود. این توافق، نمادی از رقابت‌های جهانی است که از کوه‌های زنگزور تا کاخ سفید امتداد دارد.

مسیر ترامپ، کریدور زنگزور، آذربایجان و ارمنستان، توافق صلح، قفقاز جنوبی