روز جهانی بدون خودرو؛ فرصتی برای بازاندیشی در زندگی شهری
به گزارش مخاطب۲۴ روز جهانی بدون خودرو بهانه‌ای است برای بازاندیشی در سبک زندگی شهری است، روزی که فعالان حوزه محیط زیست، حمل و نقل پایدار و دوستداران دوچرخه گرد هم می‌آیند تا درباره این پرسش اساسی گفتوگو کنند: چرا شهرهای ما به جای انسان، بر محور خودرو ساخته شده‌اند؟ به همین مناسبت، کارشناسانی همچون مرضیه باریکانی، مدیرعامل انجمن حمل و نقل پاک و پایدار؛ کوروش قاسمیان، سرپرست کمیته همگانی فدراسیون دورچرخه سواری؛ رحمان محمودی، مدیر کارگروه اکوبایکر و محمد نظرپور، استاد دانشگاه معماری و شهرسازی دانشگاه تهران دراستودیو مخاطب۲۴ به بررسی چالش‌ها و راهکار‌های توسعه دوچرخه‌سواری و حمل و نقل پاک پرداختند.
خودرو، منبع بحران‌های پنهان
آمارها نشان میدهد در سال ۱۴۰۳ حدود ۳۵ هزار نفر به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند که تقریباً ۲۰ هزار نفر از این تعداد مستقیما ناشی از سیاست‌های کوتاه‌مدت و نگاه خودرو محور بوده است. نبود داده‌های دقیق از میزان سفرهای درون شهری با دوچرخه، مانع برنامه ریزی و مطالبه‌گری موثر شده و باعث شده است تا سهم خودرو و موتورسیکلت در شهرها همچنان غالب باشد.
روز جهانی بدون خودرو فرصتی برای یادآوری اثرات منفی خودرو بر زندگی شهری است؛ از آلودگی هوا و تصادفات گرفته تا تأثیر بر سلامت روان و روابط اجتماعی شهروندان. تجربه جهانی نشان داده است که اقدامات نمادین می‌تواند آگاهی عمومی را افزایش داده و فرهنگ حمل و نقل پاک و دوچرخه سواری را تقویت نماید، اما بدون اطلاع‌رسانی و آموزش مستمر، اثر این کنش محدود خواهد بود.
تاریخ نشان میدهد که خودرو محوری، روندی است که از صد سال گذشته شکل گرفته و رشته‌های مهندسی ترافیک و شهرسازی آن را تقویت کرده‌اند. با وجود توسعه حمل و نقل عمومی، غالب برنامه‌ها همزمان به توسعه خودروهای شخصی نیز پرداخته‌اند و این تعارض باعث کاهش سهم دوچرخه و حمل و نقل پاک شده است. روزانه حدود ۷۰۰ کودک در جهان به دلیل تصادفات جاده‌ای جان خود را از دست می‌دهند و خودرو، به اندازه و حتی بیشتر از بسیاری از جنگ‌ها، اثر منفی بر زندگی انسان‌ها داشته است. بحران‌های زیست‌محیطی و اجتماعی ناشی از خودرو، حتی در دورافتاده‌ترین مناطق نیز محسوس است.
به همین دلیل، روز جهانی بدون خودرو نباید تنها یک نماد باشد؛ بلکه تلنگری برای یادآوری اهمیت حمل و نقل پاک، فرهنگ دوچرخه سواری و ضرورت برنامه ریزی دقیق برای شهرهای انسان گمحور است. اطلاع‌رسانی، آموزش عمومی و جمع‌آوری داده‌های دقیق درباره سفرهای درون شهری با دوچرخه، کلیدهای اصلی توسعه شهری پایدار و کاهش تسلط خودرو در شهرها به شمار می‌روند.
سیاست‌گذاری خودرومحور؛ شهرعلیه شهروند
یکی از چالش‌های اصلی در شهرهای صنعتی شده، تسلط خودرو و موتورسیکلت بر فضای شهری است. در طول چهار دهه گذشته، تلاش برای کاهش خودرو محوری عملا به گسترش موتورسیکلت منتهی شده است. بسیاری از شهروندان برای فرار از ترافیک و مشکلات جای پارک، به جای استفاده از حمل و نقل عمومی، به موتور روی آورده‌اند. این گروه، غالبا کارمندانی هستند که به جهت رسیدن سریع به محل کار از موتورسیکلت‌ها استفاده می‌کنند، این روند، فرصت فرهنگ سازی و توسعه دوچرخه‌سواری را از بین برده است.
با وجود این، سفرهای درون شهری معمولا کوتاه هستند، یعنی به طور متوسط حدود پنج کیلومتر. این مسافت، برای استفاده از دوچرخه و یا دوچرخه‌های برقی مناسب است و این شرایط می‌تواند با سیاست‌گذاری و زیرساخت‌های مناسب، فرهنگ حمل و نقل پاک را تقویت کرده و تحول واقعی در شهر ایجاد نماید.
رسانه‌ها و سلبریتی‌ها نیز نقش مؤثری در فرهنگ‌سازی به عهده دارند. ترویج دوچرخه برقی و دوچرخه‌های معمولی از سوی چهره‌های شناخته شود جایگزین جذابی بوده و به مرور موجب تغییر رفتار مردم می‌گردد. این اقدام سلامت و رفاه شهروندان را افزایش داده و فشار زیست محیطی و ترافیکی خودرو و موتورها را کاهش میدهد. اگر زیرساخت‌ها و فرهنگ‌سازی مناسب فراهم شود، دوچرخه می‌تواند جایگزین مطمئن و جذاب برای موتور و خودروها شود و حمل و نقل پاک در شهرها افزایش یابد.
از محله‌های قدیم تا شهرهای بی‌روح امروز
با افزایش تراکم جمعیت و گستردگی شهر تهران، ظرفیت مسیرهایی که می‌توانند سفرهای روزانه را پوشش دهند محدود است. کارشناسان معتقدند که دوچرخه به تنهایی نمی‌تواند مکمل حمل و نقل شهری شود، مگر آن که سیستم حمل و نقل عمومی قوی و یکپارچه‌ای وجود داشته باشد. به عنوان مثال، تجربه کشورهایی مانند هلند نشان میدهد که دوچرخه‌ها به دلیل وجود شبکه حمل و نقل عمومی کامل، کارآمد هستند. در این کشور، بیش از ۵۰ درصد سفرهای کوتاه با دوچرخه انجام می‌شود، زیرا با توجهخ به شرایط این کشور دوچرخه گزینه‌ای امن و راحت برای مسافت‌های کوتاه تا متوسط است. در غیر این صورت، مردم به شیوه‌های دیگری مانند خودرو یا موتورسیکلت روی می‌آورند، همانطور که در تهران شاهد آن هستیم.
یکی از مشکلات اساسی در تهران، فاصله زیاد بین نقاط مختلف شهر، ناهمواری‌ها، پل‌ها و اتوبان‌ها است که استفاده روزمره از دوچرخه را دشوار می‌کند. از سوی دیگر، فقدان زیرساخت‌های ایمن و مسیرهای مناسب باعث شده تا بسیاری از شهروندان به خودروی شخصی یا موتورسیکلت متکی باشند. کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که محله‌های مسطح و مناسب با نام محله‌های ۱۵ دقیقه‌ای برای عبور و مرور دوچرخه ایجاد شده و با استفاده ازمسیرهای متنوع شبکه‌ای منطقه‌ای ایجاد گردد تا برای سفرهای روزمره، خرید و رفت و آمد از دوچرخه استفاده شود. این شبکه همچنین می‌تواند گسترش یافته و به تدریج با توسعه راه‌ها، مناطق به صورت یکپارچه به یکدیگر متصل گردد.
متأسفانه نتایج نگاه خودرومحورانه، از جمله ساخت بزرگراه‌های گسترده، باعث شد تا شهروندان مجبور به استفاده از خودرو شده و عدالت شهری به جای توسعه پایدار، با استفاده از خودرو تعریف شود. نتیجه این سیاست‌ها، افزایش ترافیک، کاهش کیفیت زندگی محلات و شکل‌گیری فرهنگی شد که زندگی مدرن را برابر با خودرو و مسافت‌های طولانی می‌داند. دوچرخه سواری فراتر از ورزش و سرگرمی، نقش کلیدی در کاهش وابستگی به خودرو، افزایش کیفیت زندگی شهری و ایجاد محیط امن و انسانی برای همه شهروندان دارد.
چالش‌های پیش‌روی دوچرخه‌سواری
یکی از چالش‌های کلیدی دورچرخه سواری، ایجاد پارکینگ‌های امن برای دوچرخه است. اگر افراد احساس کنند که دوچرخه‌هایشان در محلی ایمن پارک می‌شود و مسیرهای امنی برای حرکت وجود دارد، استفاده از دوچرخه افزایش می‌یابد. این موضوع برای خریدهای روزمره، انجام کارهای اداری یا مسیرهای کوتاه اهمیت ویژه دارد. چالش دیگر در این موضوع قیمت و تعرفه واردات دوچرخه است. با وجود اهمیت دوچرخه به عنوان وسیله‌ای پاک و سالم، تعرفه واردات آن تا ۶۵ درصد تعیین شده است که موانع اقتصادی برای استفاده عمومی ایجاد می‌کند. کارشناسان بر این باورند که اصلاح این تعرفه می‌تواند دسترسی به دوچرخه را آسان‌تر کند و فرهنگ استفاده از آن را گسترش دهد.
یکی از مشکلات اساسی در توسعه فرهنگ دوچرخه، نبود گفتمان عمومی و سیاست‌گذاری مؤثر است. این گفتمان به سطح عمومی نرسیده و مردم آن‌ها را به عنوان ابزاری کاربردی برای زندگی شهری نمی‌شناسند. برای تغییر این وضعیت، نیاز به ایجاد گفتمان عمومی، آموزش و فرهنگ سازی عمومی است تا دوچرخه به عنوان یک ابزار واقعی زندگی شهری پذیرفته شود. اما مسئله مهم آن است که از دوچرخه‌سواری افراطی جلوگیری شده و به سمتی رفت که دورچرخه سواری با حمل و نقل عمومی ترکیب گردد.
جمع بندی
روز جهانی بدون خودرو زمان مناسبی بود تا این معضل شهری از ابعاد گوناگون بررسی گردد، کارشناسان فعال در حوزه دوچرخه‌سواری تاکید دارند که این ورزش نه تنها سلامت جسمی بلکه سلامت روان افراد را تقویت می‌کند. تجربه مربیان نشان میدهد افرادی که با مشکلات قلبی، اسکلتی یا ناراحتی‌های روحی دست و پنجه نرم می‌کنند، با دوچرخه توانسته‌اند شرایط خود را بهبود بخشند. دوچرخه‌سواری به عنوان یک فعالیت بدنی کم‌هزینه و در دسترس، راهکاری طبیعی برای پیشگیری از بیماری‌ها محسوب می‌شود و می‌تواند جایگزینی مناسب برای فعالیت‌های کم‌تحرک یا ناسالم باشد. همچنین این کارشناسان توصیه می‌کنند خانواده‌ها این ورزش را در برنامه روزانه خود قرار دهند و با ترویج آن در میان اعضای خانواده، به سلامت و نشاط جمعی کمک کنند.
