دلیل اصلی طوفان‌های غباری در ایران مشخص شد!
مخاطب۲۴- امروز، ۲۱ تیرماه، مصادف با «روز جهانی مقابله با گردوغبار» است؛ مناسبتی که به ابتکار جمهوری اسلامی ایران و با تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد در تقویم بین‌المللی ثبت شده است. این اقدام ایران با هدف جلب توجه جهانی به بحران روزافزون گردوغبار در خاورمیانه و شمال آفریقا انجام شد؛ منطقه‌ای که طی سالهای اخیر به یکی از کانون‌های اصلی طوفان‌های غباری جهان تبدیل شده است.
ایران که خود از قربانیان اصلی این پدیده محسوب می‌شود، با تکیه بر داده‌های علمی و تجربیات منطقه‌ای، کوشید کشور‌های همسایه و نهاد‌های بین‌المللی را متقاعد سازد که گردوغبار نه یک مسئله مرزی، بلکه تهدیدی جهانی برای سلامت، کشاورزی، منابع آب و حتی امنیت است.
در رابطه با این موضوع، الهه موحدی، کارشناس محیط زیست، با تأکید بر ابعاد پیچیده بحران گردوغبار در کشور گفت: یکی از دلایل اصلی افزایش طوفان‌های غباری در ایران خشک‌شدن تالاب‌هاست؛ به‌طوری‌که حدود ۶۰ درصد تالاب‌های کشور اکنون در وضعیت غبارخیزی قرار دارند و به‌جای ایفای نقش اکولوژیک، خود به منبع تولید گردوغبار تبدیل شده‌اند.a
وی افزود: در سالهای اخیر، کاهش بارندگی، برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و بی‌توجهی به حق‌آبه زیست‌محیطی، بسیاری از تالاب‌های مهم کشور مانند هامون، گاوخونی، هورالعظیم و بختگان را به‌طور کامل خشک کرده است. این وضعیت نه‌تنها حیات وحش و جوامع محلی را تحت تأثیر قرار داده، بلکه کانون‌های جدیدی از گردوغبار ایجاد کرده است که با کوچک‌ترین وزش باد، صد‌ها کیلومتر را درگیر می‌کنند.
این کارشناس محیط زیست ادامه داد: برخلاف تصور عمومی، منشأ بسیاری از طوفان‌های گردوغبار داخلی است. وسعت کانون‌های غبارخیز داخل کشور حدود ۳۴.۶ میلیون هکتار برآورد می‌شود که بسته به شرایط ترسالی یا خشکسالی متغیر است. با این حال، نباید از تأثیر شدید کانون‌های خارجی غافل شد؛ چراکه در اطراف کشور ما، ۲۷۰ میلیون هکتار مناطق مستعد غبارخیزی وجود دارد که می‌توانند غباری به وسعت ۱۴۷ میلیون هکتار با ذراتی زیر ۱۰ میکرون تولید کنند.
وی تأکید کرد: گردوغبار خارجی، هم از نظر مساحت و هم از نظر غلظت، شدیدتر از نمونه‌های داخلی است. ذرات ریزتر در این طوفان‌ها پیامد‌های بهداشتی جدی‌تری دارند، مدت‌زمان بیشتری در محیط باقی می‌مانند و قدرت نفوذ بیشتری از خود نشان می‌دهند. در واقع، کشور‌های همسایه حدود ۳.۷ برابر بیشتر از ایران گردوغبار تولید و گسیل می‌کنند؛ مسئله‌ای که نیازمند همکاری‌های منطقه‌ای جدی و مستمر است.
موحدی درباره گردوغبار اخیر تهران نیز اظهار کرد: آنچه اخیراً در تهران مشاهده شد، نمونه‌ای آشکار از پیامد سیاست‌های ناپایدار در مدیریت منابع طبیعی است. یکی از کانون‌های اصلی این گردوغبار، تالاب صالحیه در نزدیکی استان البرز است. این منطقه در اوایل دهه ۱۳۸۰ یکی از نواحی مرطوب کشور به‌شمار می‌رفت و از پوشش گیاهی مقاومی برخوردار بود؛ اما اجرای گسترده زهکش‌های کشاورزی برای مقابله با شوری خاک، منجر به افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی و قطع جریان‌های طبیعی فصلی شد.
وی اضافه کرد: این پروژه‌های زهکشی، علاوه بر خشک‌کردن تالاب، باعث حذف پوشش گیاهی به دلیل چرای بی‌رویه دام‌ها شد و در نتیجه، منطقه به بیابانی خشک و بی‌دفاع در برابر باد بدل شد.
این کارشناس محیط زیست تصریح کرد: این نمونه به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه اجرای طرح‌های توسعه بدون ارزیابی‌های دقیق محیط‌زیستی و نگاه کل‌نگر می‌تواند در کمتر از دو دهه یک ناحیه مرطوب را به یکی از کانون‌های بحران گردوغبار تبدیل کند. در شرایطی که خشکسالی تشدید شده، ادامه این روند نه‌تنها سلامت شهروندان را به خطر می‌اندازد، بلکه کارکرد‌های اکولوژیک کل منطقه را نیز مختل خواهد کرد.
وی تأکید کرد: آنچه وضعیت را بحرانی‌تر کرده، نبود مدیریت جامع و یکپارچه منابع آب است. در بسیاری از مناطق، اولویت با مصارف کشاورزی یا صنعتی بوده و تالاب‌ها در آخرین اولویت قرار گرفته‌اند. اگر حق‌آبه تالاب‌ها به‌درستی تأمین نشود، چرخه خشکی و غبار همچنان ادامه خواهد یافت.
موحدی خاطرنشان کرد: مقابله با این بحران نیازمند برنامه‌ریزی جدی در سطح ملی و منطقه‌ای است. از یک‌سو باید با کشور‌هایی مانند عراق، سوریه و ترکیه وارد مذاکره و همکاری‌های زیست‌محیطی شد و از سوی دیگر، در داخل کشور نیز باید نظام تخصیص آب اصلاح، پایش مستمر کانون‌های غباری انجام و مشارکت مردمی برای احیای تالاب‌ها تقویت شود.
وی در پایان تأکید کرد: اگر بخواهیم به آینده امیدوار باشیم، باید گردوغبار را نه‌فقط یک پدیده طبیعی، بلکه نتیجه عملکرد انسانی در نظام‌های زیستی بدانیم. انسان، با اصلاح سیاست‌ها و رفتارهایش، می‌تواند یا منبع بحران باشد یا نقطه آغاز بهبود.
