قلعه ضحاک هشترود بنایی ۳۰۰۰ ساله و رازآلود
مخاطب۲۴- قلعه تاریخی ضحاک در هشترود، به‌عنوان یکی از نمونه‌های شاخص معماری صخره‌ای و نظامی در شمال‌غرب ایران، امروز در مرکز توجه برنامه‌های مرمتی، پژوهشی و توسعه‌محور اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی قرار گرفته و قرار است با نگاهی فرهنگی، نه‌تنها در مسیر احیای فرهنگی قرار گیرد، بلکه به یکی از قطب‌های گردشگری فرهنگی کشور تبدیل شود.
در میان فراز و نشیب‌های جغرافیای آذربایجان شرقی، بر فراز کوهی منفرد در جنوب شهرستان هشترود، قلعه‌ای برساخته از سنگ و افسانه قد برافراشته که نه‌تنها به‌مثابه یک دژ تاریخی، بلکه به‌عنوان نماد مقاومت، حکمت و روایت‌های کهن در حافظه تمدنی ایرانیان باقی مانده است. قلعه ضحاک، بنایی رازآلود با پیشینه‌ای بیش از سه‌هزار سال، امروز در نقطه تلاقی تاریخ، اسطوره و توسعه فرهنگی ـ گردشگری منطقه جای گرفته و بازخوانی آن، نه‌فقط ضرورتی باستان‌شناختی، بلکه ضرورتی هویتی برای امروز و فردای ماست.
پیکره سترگ قلعه ضحاک، با ساختاری پیچیده و مهندسی‌شده، بر بستر صخره‌های سرخ‌رنگ منطقه نشسته و موقعیت راهبردی آن حکایت از انتخابی هوشمندانه برای ساخت دژ‌های نظامی در دوره‌های کهن دارد. ارتفاع آن از سطح دریا، صعب‌العبور بودن معابر پیرامونی، اشراف کامل بر دشت‌های اطراف و دسترسی به منابع آبی، چون آیدوغموش و قرانقوچای، جملگی این قلعه را به دژی کم‌نظیر در تاریخ ایران‌زمین بدل ساخته‌اند.
از منظر معماری و کاربری، قلعه ضحاک شواهدی از دوره‌های مادی، اشکانی، ساسانی و اسلامی را در دل خود دارد. قوس‌های ساسانی، تالار‌های ستون‌دار، آب‌انبار‌های عمیق، بقایای معابد و سازه‌های دفاعی، نشان می‌دهد که این مکان نه‌فقط یک پایگاه نظامی بلکه محلی آیینی، سیاسی و حتی آموزشی بوده است. برخی منابع آن را معبدی منسوب به آناهیتا، ایزدبانوی آب‌ها می‌دانند؛ و برخی، آن را جایگاه ضحاک ماردوش، چهره تاریک شاهنامه. این درهم‌تنیدگی روایت‌های تاریخی و اسطوره‌ای، هویتی چندلایه برای قلعه پدید آورده که امروزه موضوع تحلیل‌های متعددی در حوزه‌های اسطوره‌شناسی، تاریخ تمدن و باستان‌شناسی است.
در همین راستا، وحید نواداد، معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی، با اشاره به اهمیت حفاظتی این اثر ارزشمند گفت: قلعه ضحاک، یکی از مهم‌ترین شواهد معماری صخره‌ای و مهندسی باستانی شمال‌غرب ایران است. متأسفانه در طول دهه‌های اخیر، این قلعه مهم تاریخی آن طور که باید در گردشگری فرهنگی استان نقش آفرینی نکرده است، اما اکنون، ما با تمام توان درصدد معرفی، مستندسازی و توسعه زیرساخت‌های مرتبط و اصولی آاین قلعه تاریخی هستیم.
معاون میراث‌فرهنگی ادامه داد: با تکیه بر مطالعات لایه‌نگاری و اسناد تاریخی، مرمت‌هایی در بخش ورودی اصلی و ضلع شرقی قلعه در حال انجام است. حفاظت از این قلعه به‌منزله حفظ بخشی از حافظه تاریخی منطقه و هویت فرهنگی آذربایجان است. رویکرد ما مرمت حداقلی، با احترام به اصالت مصالح و فرم تاریخی بناست و از ورود سازه‌های ناهماهنگ پرهیز می‌کنیم.
در وجه دیگر، ظرفیت‌های کم‌نظیر گردشگری قلعه ضحاک امروز می‌تواند به یکی از ارکان توسعه پایدار منطقه بدل شود؛ البته اگر با نگاهی فرهنگی و برنامه‌ریزی‌شده همراه باشد. علیرضا بایرام‌زاده، معاون گردشگری آذربایجان‌شرقی، در این‌باره گفت: قلعه ضحاک فقط یک مکان دیدنی نیست، بلکه تجربه‌ای زیسته است؛ ترکیبی از تاریخ، طبیعت، اسطوره و معماری. برنامه ما این است که با ارتقای مسیر‌های دسترسی، نصب تابلو‌های معرفی چندزبانه و توسعه زیرساخت‌های ابتدایی، زمینه جذب گردشگر فرهنگی را فراهم کنیم.
بایرام‌زاده ادامه داد: در حال تدوین طرح‌های بوم‌گردی با مشارکت جامعه محلی هستیم تا گردشگری در این منطقه، نه‌تنها به رونق اقتصادی منجر شود بلکه زمینه‌ساز انتقال ارزش‌های فرهنگی نیز باشد. همچنین تور‌های تخصصی با محوریت مطالعات اسطوره‌ای و تاریخی می‌تواند مخاطب فرهیخته را به منطقه جذب کند؛ کاری که اکنون در بسیاری از کشور‌های صاحب تمدن رایج است.
در جمع‌بندی نگاه راهبردی به توسعه قلعه ضحاک، احمد حمزه‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان‌شرقی، بر لزوم هماهنگی میان سه حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و سرمایه‌گذاری تأکید کرد و گفت: در رویکرد جدید ما، حفظ آثار تاریخی صرفاً یک وظیفه میراثی نیست، بلکه بخشی از رویکرد جامع توسعه فرهنگی و اقتصادی منطقه است. ما به قلعه ضحاک نه فقط به‌عنوان یک بنای تاریخی، بلکه به‌عنوان سرمایه‌ای زنده برای بازآفرینی هویت منطقه نگاه می‌کنیم.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان‌شرقی افزود: در همین راستا، مذاکراتی برای جذب سرمایه‌گذاران فرهنگی با هدف ایجاد سایت‌موزه، اجرای برنامه‌های گردشگری شبانه، و حتی توسعه مسیر‌های دسترسی منطقه در دست انجام است. این اقدامات ضمن حفظ اصالت تاریخی اثر، می‌توانند به موتور محرکه‌ای برای رشد اقتصادی هشترود و مناطق پیرامونی تبدیل شوند.
قلعه ضحاک، صرفاً بنایی باستانی در دل کوه‌های هشترود نیست؛ بلکه تجسمی از پیوند تاریخ، حکمت و هویت فرهنگی مردمانی است که در امتداد قرون، در برابر فراموشی ایستاده‌اند. این اثر سترگ، اگرچه امروز در سکوت سنگ‌های فرسوده و گذر زمان به‌نظر خفته می‌آید، اما در بطن خود ظرفیت آن را دارد که بار دیگر در بستر یک زیست‌بوم فرهنگی زنده شود؛ مشروط بر آن‌که نگاه‌ها از سطح آمار و بودجه فراتر رود و به عمق معنا، اصالت و حکمت نهفته در لایه‌های تاریخی آن نفوذ کند.
در روزگار ما که توسعه پایدار جز در سایه اتکای به داشته‌های فرهنگی و بومی ممکن نیست، قلعه ضحاک می‌تواند الگویی برای بهره‌برداری خلاقانه از ظرفیت‌های تاریخی در مسیر رشد اقتصادی و فرهنگی باشد. میراث فرهنگی اگر در مسیر گردشگری مسئولانه، مشارکت مردمی و سرمایه‌گذاری هدفمند قرار گیرد، نه‌تنها حفظ خواهد شد، بلکه به‌مثابه سرمایه‌ای زنده در کالبد جامعه جاری می‌شود؛ و قلعه ضحاک، با پیشینه هزاران‌ساله‌اش، شایسته آن است که در چنین الگویی بدرخشد.
