یوسف پزشکیان روانشانسی و فوتبال را چگونه به یکدیگر پیوند زد؟
مخاطب۲۴- یوسف پزشکیان فرزند رئیس جمهور در روز‌های اخیر چند توییت خاص و جنجال برانگیز با نگاه ویژه قومیتی درباره زبان ترکی و برخی ناهنجاری‌های استادیوم‌ها در شبکه اجتماعی ایکس منتشر کرده است.
او که سعی میکند با ادبیات و گفتمان جدیدی درباره مسأله قومیت‌ها سخن بگوید با واکنش‌های بسیار متنوع و البته غالبا منفی و شدید در شبکه‌های اجتماعی مواجه شده است.
در آخرین توییت فرزند رئیس جمهور که اینک سمتی رسمی هم در دولت پدرش دارد او با این جمله، مطلب جنجالی خود را آغاز کرده است: «من تخصص روانشناسی ندارم ولی گمان می‌کنم بخشی از اتفاقاتی که در ورزشگاه‌ها رخ می‌دهد باید از منظر روانشناسی بررسی شود و به هیجان و تخلیه انرژی جامعه ربط دارد»
به این بهانه سعی کردیم برخی حوادث غیراخلاقی و نامطلوب ورزشگاه‌های و اماکن عمومی را با نظریه‌های روانشناسی مرسوم بررسی کنیم.
استادیوم‌های ورزشی، به‌ویژه در شهر‌های قومیتی و پرجمعیت کشور‌های بیگانه، اغلب به‌عنوان فضا‌هایی شناخته می‌شوند که در آنها هیجانات شدید، رفتار‌های جمعی و گاه اقدامات خشن بروز می‌کنند.
این رفتار‌ها می‌توانند نتیجه تعارضات درونی، فشار‌های اجتماعی و قومیتی، و استفاده ناخودآگاه از مکانیسم‌های دفاعی روان باشند که زیگموند فروید در نظریه روان‌کاوی خود معرفی کرده است.
در این تحلیل، سه مکانیسم دفاعی توجیه (Rationalization)، جابجایی (Displacement) و برون‌افکنی (Projection) برای توضیح هیجانات و اقدامات خشن در این بستر خاص بررسی می‌شوند.
۱. مکانیسم توجیه (Rationalization)
توجیه زمانی رخ می‌دهد که افراد برای رفتار‌های غیرقابل‌قبول یا خشن خود توضیحات منطقی ارائه می‌دهند تا از احساس گناه یا شرم اجتناب کنند. در استادیوم‌های ورزشی شهر‌های قومیتی، هواداران ممکن است اقدامات خشن خود (مانند پرتاب اشیا، توهین یا درگیری فیزیکی) را با استدلال‌هایی مانند «دفاع از تیم ما» یا «حفظ غرور قومی» توجیه کنند.
در یک شهر قومیتی با تنش‌های هویتی، هواداران یک تیم محلی ممکن است پس از درگیری با هواداران تیم رقیب ادعا کنند که «آنها ابتدا به ما توهین کردند» یا «ما فقط از هویت شهرمان دفاع کردیم». این توجیه به آنها اجازه می‌دهد تا رفتار خشن خود را به‌عنوان واکنشی مشروع و ضروری جلوه دهند.
برخی از هواداران اقدامات خشونت آمیز یا غیر متعارف خود را بخشی از «وفاداری به قوم یا شهر» توجیه می‌کنند، در اینجا دیگر مسأله یک رقابت ورزشی نیست و ماجرا از اساس تغییر میکند
خشونت در استادیوم ممکن است با استدلال‌هایی مانند «ما باید در برابر تحقیر شدن مقاومت کنیم» توجیه شود و چرخه معیوبی را ایجاد کند که اصولاً با فلسفه ورزش تناقض دارد و به جای همبستگی و شادی و گذراندن اوقات فراغت به نزاع و خشونت و واگرایی تبدیل شود.
توجیه خشونت می‌تواند به عادی‌سازی رفتار‌های مخرب در استادیوم‌ها منجر شود و چرخه‌ای از تعارضات را تقویت کند، زیرا هواداران احساس می‌کنند اقداماتشان «حق» آنهاست.
۲. مکانیسم جابجایی (Displacement)
مکانیسم جابجایی زمانی رخ می‌دهد که افراد احساسات منفی (مانند خشم یا ناامیدی) را از منبع اصلی به هدفی کم‌خطرتر منتقل می‌کنند. در استادیوم‌های ورزشی، هواداران ممکن است خشم یا فشار‌های ناشی از زندگی روزمره، تبعیض اجتماعی یا مشکلات اقتصادی را به سمت هواداران تیم رقیب یا حتی بازیکنان و داوران هدایت کنند.
این خشم در واقع ممکن است ریشه در ناکامی‌های شخصی یا اجتماعی او داشته باشد، اما به محیط استادیوم و افراد حاضر در آن جابجا می‌شود. زیرا این هدف در دسترس‌تر و کم‌خطرتر از نهاد‌های اجتماعی یا سیاسی است.
استادیوم به‌عنوان فضای آزاد غالبا بدون نظارت کافی که از مردان جوان لبریز است، تبدیل به محیط و فرصتی برای خشم می‌شود
مثلا یک مهاجر که در محل کار مورد تبعیض قرار گرفته، ممکن است در استادیوم با توهین به هواداران تیم رقیب، این خشم را جابجا کند.
پیامدها: جابجایی می‌تواند به تشدید درگیری‌ها در استادیوم منجر شود، زیرا خشم واقعی فرد به جای حل مشکل اصلی، به شکلی غیرسازنده ابراز می‌شود. این رفتار همچنین می‌تواند به روابط بین گروه‌های قومیتی در شهر آسیب برساند.
۳. مکانیسم برون‌افکنی (Projection)
مکانیسم برون‌افکنی زمانی رخ می‌دهد که افراد احساسات یا ویژگی‌های ناخواسته خود را به دیگران نسبت می‌دهند. در استادیوم‌های ورزشی، هواداران ممکن است احساسات منفی مانند خشم، حسادت یا ناامنی خود را به هواداران رقیب، بازیکنان یا داوران فرافکنی کنند و آنها را به‌عنوان «دشمن» یا «مقصر» ببینند. این حالت نیز بسیار خطرناک و مضر است هم برای فرد هم برای اجتماع.
هواداری که در درون خود احساس ناامنی درباره هویت قومی یا اجتماعی‌اش دارد، ممکن است هواداران تیم رقیب را متهم کند که «متعصب» یا «خشونت‌طلب» هستند، در حالی که این ویژگی‌ها ممکن است در رفتار خودش نیز وجود داشته باشد. برای نمونه، او ممکن است ادعا کند که «آنها به ما توهین کردند» تا خشم یا تعصب خود را پنهان کند.
برون‌افکنی می‌تواند به تشدید تنش‌های قومیتی و درگیری‌های خشونت‌آمیز در استادیوم‌ها منجر شود. این مکانیسم همچنین مانع از خودآگاهی گروهی می‌شود، زیرا هواداران به جای بررسی رفتار خود، دیگران را مقصر می‌دانند.
چرا استادیوم‌های ورزشی در شهر‌های قومیتی و کشور‌های بیگانه مستعد این رفتار‌ها هستند؟
استادیوم‌های ورزشی محیط‌هایی با هیجانات شدید هستند که احساسات سرکوب‌شده به‌راحتی بروز می‌کنند. این فضا برای استفاده از مکانیسم‌های دفاعی مانند جابجایی و برون‌افکنی بسیار مناسب است.
در شهر‌های با تنوع قومیتی، تیم‌های ورزشی اغلب به‌عنوان نماد‌های هویت قومی یا محلی عمل می‌کنند. این موضوع باعث می‌شود که رقابت‌های ورزشی به میدان نبردی برای ابراز هویت و تخلیه تنش‌های قومیتی تبدیل شوند.
در استادیوم‌ها، رفتار‌های جمعی و فشار گروهی می‌توانند افراد را به انجام اقداماتی سوق دهند که در حالت عادی انجام نمی‌دادند. این پویایی گروهی استفاده از مکانیسم‌های دفاعی را تقویت میکند.
پیامد‌های استفاده از این مکانیسم‌ها:
توجیه، جابجایی و برون‌افکنی می‌توانند به چرخه‌ای از خشونت و تنش در استادیوم‌ها منجر شوند، به‌ویژه در شهر‌های قومیتی که رقابت‌های هویتی از قبل وجود دارند.
استفاده مداوم از این مکانیسم‌ها مانع از آن می‌شود که افراد یا گروه‌ها رفتار خود را بررسی کنند و راه‌های سالم‌تری برای مدیریت احساساتشان پیدا کنند و در گرداب تعصب و دشمن پنداری غرق شوند. برخی برخورد‌های سلیقه‌ای و غلط از سوی متولیان امر هم این فضا را تشدید میکند.
چه باید کرد؟
تبلیغ و باور این گزاره که این فقط یک بازی فوتبال است نه میتینگ سیاسی و حزبی و... برنامه‌های آموزشی برای هواداران و جوامع قومیتی می‌تواند به افزایش خودآگاهی و کاهش استفاده از مکانیسم‌های دفاعی منجر شود.
مدیریت هوشمندانه فضای استادیوم و قویت قوانین و نظارت در استادیوم‌ها می‌تواند رفتار‌های خشن را کاهش دهد.
ایجاد فضا‌هایی برای گفت‌و‌گو و همکاری بین گروه‌های قومیتی می‌تواند تنش‌های هویتی را کاهش دهد و از برون‌افکنی و جابجایی جلوگیری کند.
در مجموع می‌توان گفت هواداران در یک بازی ورزشی، نباید به هیچ قیمت خود را مجاز به بروز خشونت بدانند، استادیوم در هیچ فرهنگ و جامعه‌ای جایی نیست تا خشونت کلامی و عملی و ساختار شکنی به‌عنوان دفاع از هویت یا حق خود منطقی جلوه دهند.
