امسال سال مار باید مارکشی راه بیندازیم؟

مخاطب۲۴- سال جدید (۱۴۰۴) بر اساس گاه‌شمار جانوری، به نام مار شناخته می‌شود. مار‌ها در بخش عظیمی از ایران، از گونه‌های بیابان‌زی هستند. از میان این گونه‌ها می‌توان گرزه مار، مار جعفری، مار شاخدار، کفچه مار، پله مار، تیر مار، طلحه مار، آلوسر، افعی پلنگی، کور مار، مار درفشی، شتر مار و کوتوله مار را نام برد البته در نواحی خشک و بیابانی تعداد این گونه‌ها محدود است، با این وجود ایران نسبت به مساحتش دارای زیستگاه مار‌های زیادی است. این تنوع در گونه‌های مار به علت وضعیت خاص جغرافیایی ایران است.

مار‌هایی استثنایی؛ از کفچه‌مار تا افعی شاخدار دم‌عنکبوتی

به عنوان مثال بزرگترین مار خاورمیانه به نام کفچه مار در ایران نیز وجود دارد و گونه شاخص دیگری از سرده افعی شاخدار ایرانی با نام افعی شاخدار دم‌عنکبوتی که با شیوه بی‌نظیرش در شکار یکی از استثنایی‌ترین مار‌های جهان است.

اهمیت جهانی مار‌ها از نگاه تنوع زیستی

اصغر مبارکی در گفت‌و‌گو با ایسنا اظهار کرد:مار‌ها بخش مهمی از تنوع زیستی جهانی را تشکیل می‌دهند و از اهمیت‌های گوناگونی برخوردارند. بر اساس آمار موجود در پایگاه داده خزندگان، در سراسر جهان ۳۰ خانواده مار وجود دارد که شامل بیش از ۴۱۷۷ گونه می‌شود. این مار‌ها در مناطق مختلف پراکنده شده‌اند و گونه‌های متفاوتی دارند. به عنوان مثال در هند به دلیل وجود گونه‌های سمی از خانواده کبرا‌ها و در استرالیا و آمریکا مار زنگی، این تعارض‌ها بیشتر مشاهده می‌شود. پیتون‌ها نیز از نظر اقتصادی برای جوامع محلی و کشور‌ها دارای ارزش هستند.

مار‌های ایران؛ از افعی‌های سمی تا گونه‌های بی‌خطر

مبارکی ادامه داد: در ایران نیز نزدیک به ۱۰۰ گونه مار وجود دارد که در ۴۱ جنس و هشت خانواده طبقه‌بندی می‌شوند. پراکندگی این مار‌ها تابع شرایط جغرافیایی ایران است. از میان این هشت خانواده، خانواده افعی‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در ایران ۱۰ تا ۱۶ گونه افعی وجود دارد که رفتار ما نسبت به ۷۰ تا ۹۵ گونه دیگر از مار‌ها تحت‌تاثیر برداشت و ترس ما از این خانواده‌ها قرار دارد. همچنین خانواده کبرا‌ها نیز در ایران یافت می‌شوند. افعی‌ها جزو دسته‌ای از مار‌ها هستند که دارای زهر بسیار سمی هستندو بر اساس میزان کشندگی زهرشان طبقه‌بندی می‌شوند که گونه‌های موجود در ایران، از جمله گونه‌های بسیار سمی و خطرناک به شمار می‌روند.

ترس نابه‌جا از مارها، تهدیدی برای گونه‌های بی‌خطر

این کارشناس تنوع زیستی اضافه کرد: بیشتر گونه‌های مار‌های موجود در ایران از خانواده کلو بریده هستند که حدود ۴۵ گونه را شامل می‌شوند و همگی غیرسمی یا نیمه‌سمی هستند؛ اگر هم سمی باشند، زهر آنها کشندگی ندارد و در نهایت باعث درد خفیفی خواهد شد که به سرعت برطرف می‌شود، اما متاسفانه این مار‌ها نیز در معرض خطر قتل عام ناشی از تصور اشتباه از مار‌های سمی قرار دارند.

وی ادامه داد: انسان با تصور مار‌های سمی، به عنوان گونه‌های خطرناک، آنها را می‌کشد، در حالی که این مار‌ها قدرت تهاجمی زیادی ندارند و تاکنون مورد خاصی از حمله مار دریایی ثبت نشده است.

مار عنکبوتی ایران؛ نمونه‌ای بی‌نظیر در جهان

این متخصص حیات‌وحش افزود: می‌توان ادعا کرد که مهم‌ترین و بارزترین گونه مار در دنیا در ایران وجود دارد. یک گونه مار عنکبوتی در ایران وجود دارد که از نظر تکاملی و رفتاری در بین تمام گونه‌های جانوری و مار‌ها سرآمد جهانی است. این مار، تغییرات مورفولوژیک منحصربه‌فردی دارد، به‌طوری که دو انتهای دمش شبیه عنکبوت یا رتیل است. این ساختار به آن این امکان را می‌دهد که با تکان دادن دم خود، پرندگان کوچک و حشرات را به سمت خود جذب و آنها را شکار کند. این رفتار در جامعه علمی تکاملی و سازشی، به عنوان یک نمونه برجسته شناخته می‌شود.

مار‌ها و نقش کلیدی آنها در کنترل جمعیت جوندگان

این کارشناس تنوع زیستی درباره نقش مار‌ها در اکوسیستم اظهار کرد: مار‌ها به عنوان کنترل‌کننده‌های جمعیت جوندگان عمل می‌کنند و نبود آنها می‌تواند پیامد‌های منفی زیست‌محیطی داشته باشد. در بسیاری جوامع نیز تحقیقات گسترده‌ای روی زهر مار‌ها به عنوان منبع دارویی انجام می‌شود؛ متاسفانه ما اغلب تا زمانی که این خدمات اکولوژیک را از دست ندهیم، متوجه اهمیت آنها نمی‌شویم.

مبارکی در ادامه به نام‌گذاری سال ۱۴۰۴ به عنوان سال مار اظهار کرد: در سالی که بر اساس گاه‌شماری جانوری به نام مار نام‌گذاری شده است، می‌توان به بررسی این گونه‌ها پرداخت. مار‌ها از دیرباز در فرهنگ و اجتماع جوامع بشری ریشه داشته‌اندۀ باورها، داستان‌ها و ضرب‌المثل‌های متعددی در مورد مار‌ها و رفتار آنها وجود دارد.

وی با تاکید بر نفوذ عمیق این موجودات در ادبیات، فرهنگ، باور‌ها و اساطیر جامعه افزود: این تاثیرگذاری به‌ویژه بر گونه‌هایی نظیر مارها، بیشتر جنبه منفی داشته است. با وجود این‌که از نظر نمادین، مار‌ها به عنوان نماد «شفا» شناخته می‌شوند همانند آرم داروخانه‌ها، بیمارستان‌ها و آزمایشگاه‌ها، اما در عمل برخورد انسان با مار‌ها متفاوت است.

نام‌گذاری سال‌ها به نام جانوران؛ فرصتی برای فرهنگ‌سازی

وی ادامه داد: این وضعیت با توجه به تنوع گونه‌های مار‌ها نیازمند بررسی دقیق‌تر و همه‌جانبه است. سال جاری که به نام مار نام‌گذاری شده، فرصت مغتنمی را برای پرداختن به این موضوعات فرهنگی و اجتماعی فراهم کرده است؛ نام‌گذاری سال‌ها به نام حیوانات، می‌تواند به عنوان یک ارزش فرهنگی تلقی شود که توجه بیشتری را به خود جلب می‌کند.

به گفته این متخصص حیات‌وحش و عضو رسمی سایتیس ایران با نام‌گذاری سال‌ها به نام حیوانات وی در ارتباط با ارزش‌ها و باور‌های فرهنگی حاکم بر تعامل انسان با حیوانات، فرصت مناسبی برای فرهنگ‌سازی فراهم آمده است.

مارگزیدگی؛ تعارضی نادیده‌گرفته‌شده میان انسان و حیات‌وحش

مبارکی ضمن بررسی تعارض مار با انسان به اهمیت فرهنگی و زیست‌محیطی مار‌ها اشاره کرد و گفت: تعارض میان انسان و مار، علی‌رغم شیوع بالقوه کمتر مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. در حالی که مباحث مربوط به تعارض انسان و حیواناتی نظیر پلنگ و خرس مورد بحث قرار می‌گیرد، اما به‌ندرت به بررسی همه‌جانبه مارگزیدگی، گونه‌های مسبب آن و پیامد‌های ناشی از آن پرداخته می‌شود، در صورتی که این پدیده یک تعارض شایع به شمار می‌رود و متاسفانه باور‌های نادرستی در جامعه وجود دارد که منجر به کشتن مارها، صرفاً بر اساس مشاهده آنها می‌شود.

مار‌ها معمولاً انسان را نیش نمی‌زنند، مگر در شرایط خاص

این عضو رسمی کنوانسیون بین‌المللی تجارت گونه‌های جانوری و گیاهی وحشی در حال انقراض (سایتیس) تاکید کرد: در واقع مار‌ها به‌ندرت به دنبال انسان می‌آیند تا نیش بزنند بلکه نیش زدن آنها معمولاً به صورت تصادفی و در شرایطی اتفاق می‌افتد که مار احساس خطر کند، مانند زمانی که ناخواسته وارد حریم آنها می‌شویم یا به آنها نزدیک می‌شویم همچنین بی‌احتیاطی در انتخاب لباس‌های نامناسب برای حضور در طبیعت و بی‌توجهی به احتمال وجود مار‌های سمی در مناطق مختلف نیز می‌تواند خطر را افزایش دهد.

این کارشناس تنوع زیستی تاکید کرد: ترس از این که مار‌ها انسان را دنبال کنند و ما را نیش بزنند، یک ترس نادرست است.

توسعه انسانی و افزایش تعارض با زیستگاه مار‌ها

مبارکی تاکید کرد: رفتار انسان باعث شده که به ماشینی برای کشتار مار‌ها تبدیل شود. جمعیت انسان‌ها در حال افزایش و نفوذ، توسعه و فعالیت‌ها در مناطق بکر و زیستگاه‌های طبیعی در حال گسترش است. فعالیت‌هایی مانند توسعه کشاورزی، شهرسازی، جاده‌سازی و توسعه صنعتی، باعث تخریب زیستگاه‌ها و محدود شدن فضای زندگی مار‌ها می‌شود. این امر، تعارض بین انسان و مار‌ها را افزایش می‌دهد. هرچه نفوذ و ارتباط انسان با گونه‌ها و زیستگاه‌هایشان بیشتر شود، این تعارضات نیز افزایش می‌یابد.

تغییرات اقلیمی و تأثیر آن بر نسبت جنسیتی مار‌ها

این متخصص حیات وحش در ادامه اظهار کرد: عواملی که تهدیدکننده کلان برای گونه‌ها محسوب می‌شوند، عبارتند از تخریب زیستگاه‌ها، شکار و برداشت بیش از حد و تغییرات اقلیمی. تغییرات اقلیمی به شدت بر مار‌ها تأثیر می‌گذارد، از جمله تغییر جنسیت در مار‌ها که تحت تأثیر تغییرات دمایی قرار دارد و نسبت جنسیتی در جمعیت آنها را تغییر می‌دهد.

به گفته وی ممکن است با گونه‌هایی مواجه شویم که به دلیل افزایش دما، زیستگاهشان وسیع‌تر شده است و پراکنش بیشتری پیدا کرده‌اند، در نتیجه در مناطقی که قبلاً آنها را نمی‌دیدیم، مشاهده شوند. این امر، تعارض بین انسان و مار‌ها را افزایش می‌دهد.

نیاز به ارزیابی حفاظتی دقیق‌تر از گونه‌های مار ایرانی

مبارکی در پایان اظهارکرد: با گونه‌هایی که زیستگاه‌های بزرگی ندارند و به زیستگاه‌های کوچکی وابسته‌اند، با تعارضی مغرضانه و خشمگینانه برخورد می‌شود و وضعیت حفاظتی آنها در آینده بدتر خواهد شد. در حال حاضر، وضعیت حفاظتی بسیاری از گونه‌های مار‌ها ارزیابی نشده است. تنها زنجانی‌ها در رده‌های اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارند، اما سایر گونه‌های مار‌ها مانند افعی کوهی رنگی، گرزه رازی (گونه جدیدی از گرزه‌مار‌ها که از ایران شناسایی شده است) و خانواده کورمارها، با توجه به پراکنش محدودشان، پتانسیل بالایی برای قرار گرفتن در طبقه‌بندی‌های مختلف حفاظتی دارند