در زمان مارزدگی و عقرب زدگی چه کاری نباید بکنیم؟
مخاطب۲۴- دکتر علی‌حسن رحمانی، متخصص مسمومیت‌ها و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز اظهار کرد: وجود گرمای شدید هوا در بیشتر ماه‌های سال، زمینه‌ساز فعالیت بالای حیوانات زهرآگین مانند مار و عقرب است.
وی در این‌باره توضیح داد: آغاز فصل گزش‌ها معمولاً از هفته دوم فروردین‌ماه است و اوج آن در اردیبهشت‌ماه و خردادماه دیده میشود. موارد گزش در تیرماه کاهش پیدا می‌کند و با توجه به شرایط اقلیمی، ممکن است در مردادماه مجددا افزایش یابد. البته در شهریورماه و مهرماه نیز مواردی از گزش گزارش میشود، ولی شدت آن کمتر است. بین ۸۰ تا ۹۰ درصد گزش‌های مار و عقرب کشور در خوزستان اتفاق می‌افتد. به طوری‌که حتی در فصل‌های سرد مانند پاییز و زمستان نیز بیمارانی را به دلیل مار یا عقرب گزیدگی در بیمارستان بستری می‌کنیم.
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز گفت: معمولا در کل کشور ۲۰ تا ۳۰ هزار مورد گزش در سال ثبت میشود که از این تعداد، حدود ۵ هزار مورد به خوزستان اختصاص دارد. بیمارستان رازی اهواز، مرکز ارجاع گزش بزرگسالان در استان است و به‌طور متوسط روزانه ۱۰ تا ۱۵ مورد بستری ناشی از مار یا عقرب گزیدگی دارد. استان خوزستان یکی از استان‌های ارجاع کشور در این زمینه است.
این متخصص مسمومیت‌ها همچنین عنوان کرد: فعالیت‌های عشایری، فصل ییلاق، کشاورزی و انجام مشاغلی در فضای باز مانند فعالیت‌های ساختمانی و بنایی، باعث افزایش تماس مستقیم مردم با این جانوران میشود و حضور در محیط‌های طبیعی، خطر مواجهه با مار، عقرب، عنکبوت و زنبور را بیشتر می‌کند.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز درباره گونه‌های مهم و خطرناک عقرب‌ها در خوزستان، توضیح داد: تمام عقرب‌ها زهر دارند، اما از میان آنها، سه گونه از نظر شدت سمّیت مهم‌ترند که دو موردشان بسیار خطرناک هستند؛ خطرناک‌ترین گونه، عقرب گادیم (Hottentotta) می‌باشد که زرد رنگ است و چنگال‌های سیاه دارد. این گونه کشنده‌ترین عقرب در ایران و حتی در جهان محسوب میشود و بیش از ۹۵ درصد مرگ‌ومیر‌های ناشی از عقرب‌گزیدگی در کشور، مربوط به این نوع است.
وی ادامه داد: شایع‌ترین گزش‌ها توسط عقرب توسن اتفاق می‌افتد که زرد رنگ است، اما خطر مرگ ندارد و اغلب موجب علائم موضعی مانند درد و التهاب میشود.
دکتر رحمانی عنوان کرد: عقرب سیاه گونه دیگری از انواع عقرب‌هاست که گزش آن بیشتر در کودکان، خطرناک است و با سم عصبی، ممکن است باعث تشنج و مرگ در اطفال شود. این عقرب در بزرگسالان، باعث ایجاد اسپاسم عضلانی شدید میشود، اما تا به امروز در استان، مرگ‌ومیر ناشی از آن نداشته‌ایم.
این متخصص مسمومیت‌ها اظهار کرد: برخلاف تصور عمومی، رنگ یا اندازه عقرب تعیین‌کننده شدت زهر نیست؛ یک عقرب زرد کوچک ممکن است کشنده باشد، در حالی که عقرب سیاه بزرگ گاهی تنها موجب درد موضعی میشود.
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز در ادامه به ویژگی‌های زهر و علائم حیاتی گزش اشاره کرد و گفت: زهر عقرب گادیم باعث تخریب گلبول‌های قرمز خون میشود، به طوری که ادرار بیمار کاملاً خونی میشود و تفاوتی با کیسه خون ندارد و در ادامه، اختلال انعقادی، نارسایی کلیه، نارسایی تنفسی و مرگ اتفاق می‌افتد.
وی افزود: آنچه که اهمیت دارد این است که در بسیاری از موارد، محل گزش قابل مشاهده نیست و علائم اولیه مانند درد یا تاول هم دیده نمی‌شود و عوارض سمّی تا ۴۸ ساعت بعد ظاهر میشود. بنابراین، در این شرایط تاکید میشود بیمار حتی اگر علائم خفیف داشته باشد، حتما باید در مرکز درمانی بستری شود.
دکتر رحمانی همچنین درباره مار‌های زهردار رایج، توضیح داد: در ایران، ۹۵ درصد مار‌ها زهردار نیستند. اما مار جعفری (Echis carinatus) شایع‌ترین مار زهردار ایران است. این مار کوچک، ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر طول دارد، بسیار تهاجمی است و با مالیدن فلس‌ها به هم، صدای هشدار ایجاد می‌کند.
وی اظهار کرد: دیگر گونه‌ها شامل گرزمار، افعی زنجانی، افعی دماوندی، مار شاخ‌دار، افعی دم‌عنکبوتی و کبرای سیستان و بلوچستان هستند. مار جعفری با اینکه اندازه کوچکی دارد، عامل بیش از ۸۰ درصد گزش‌های خطرناک در کشور به شمار می‌رود.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز درباره اقدامات اولیه در مواجهه با گزش بیان کرد: اگر امکان دارد، عکس یا نمونه حیوان را (با رعایت ایمنی) برای شناسایی به مراکز درمانی ارائه دهید. حیوان را از بدن جدا کنید؛ چون ممکن است چند بار نیش بزند. در این شرایط فرد آسیب‌دیده به خصوص کودکان را آرام کنید و اندام گزیده شده را بی‌حرکت و پایین‌تر از سطح قلب نگه دارید. زیورآلات یا لباس‌های تنگ را از عضو آسیب‌دیده خارج کنید.
دکتر رحمانی همچنین توصیه کرد: هرگز محل نیش را تیغ نزنید و یا مک نکنید، چون زهر به سرعت منتشر میشود و این کار هیچ کمکی نمی‌کند. از کمپرس، فشار دادن، یا بستن محکم عضو گزش‌خورده بپرهیزید؛ این اقدامات می‌توانند آسیب را بیشتر کنند.
این متخصص مسمومیت‌ها گفت: هر علامت غیرعادی مانند درد شدید، تورم، خارش، کبودی، تغییر رنگ ادرار یا مشکلات تنفسی باید به عنوان زنگ خطر تلقی شود و چنانچه فرد مار یا عقرب را نشناسد، باید فوراً به مرکز درمانی مراجعه کند؛ تاخیر در مراجعه، مهم‌ترین عامل مرگ‌ومیر است.
وی عنوان کرد: در تمامی مراکز درمانی پادزهر موجود است، اما مراکز ارجاع اصلی در استانی مانند خوزستان، بیمارستان رازی برای بزرگسالان و فوق‌تخصصی ابوذر برای کودکان است.
براساس گزارش وبدا، دکتر رحمانی در خصوص راه‌های پیشگیری از گزش، به مردم توصیه کرد: هنگام فعالیت در فضای باز مانند زمین‌های کشاورزی یا دامداری باید از پوشش محافظ، دستکش، چکمه و لباس مناسب استفاده کنید و پیش از پوشیدن کفش یا لباس، آن را به خوبی بررسی کنید. البته در مناطق آپارتمانی نگرانی زیادی وجود ندارد، اما در خانه‌های ویلایی و روستایی باید هوشیارتر باشید. همچنین تاکید میشود از خوددرمانی هنگام گزش توسط مار یا عقرب به شدت اجتناب کنید؛ چون اقدام اشتباه می‌تواند آسیب را شدیدتر و درمان را سخت‌تر کند.
