کارگاه‌های پاکسازی گل سنگ‌ها در مجموعه جهانی تخت‌جمشید همچنان فعال است

مخاطب ۲۴- علیرضا عسکری چاوردی با اشاره به انتشار اخباری در فضای‌مجازی با عنوان «تخت‌جمشید را قارچ گرفت» گفت: گل‌سنگ‌ها یکی از مهمترین عوامل آسیب‌رسان در بنا‌های تاریخی به ویژه آثار سنگی محسوب می‌شوند که این معضل در ایران کمتر و در بنا‌های سنگی کشور‌های اروپایی به ویژه کشور ایتالیا بسیار بیشتر است.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با بیان این که گل‌سنگ‌ها انواع بسیار زیادی دارد، تصریح کرد: براساس نظر متخصصان بیولوژیست، گل‌سنگ از یک موجود زنده تشکیل شده از اجماع بسیار نزدیک قارچ‌ها و جلبک‌هاست، در این هم زیستی جلبک‌ها از طریق عمل فتوسنتز، مواد آلی تولید کرده که به مصرف قارچ‌ها می‌رسد و از سوی دیگر قارچ‌ها با ترشح اسید سبب انحلال مواد معدنی سنگ می‌شوند که به مصرف جلبک‌ها می‌رسد.

عسکری ادامه داد: البته تمامی متخصصان با این نظریه هم عقیده نیستند، اما تمامی متخصصان اعم از حوزه میراث فرهنگی و بیولوژیست‌ها بر این باورند که رشد گل سنگ‌ها می‌تواند به سنگ آسیب وارد کند.

او با اشاره به اینکه با توجه به تنوع گل سنگ ها، تا کنون یک درمان قطعی و واحد برای آن ارائه نشده است، افزود: کشور‌های مختلف راه حل‌های متفاوتی را برای پاکسازی آن‌ها پیشنهاد می‌کنند هر چند استفاده از بعضی از روش‌های مناسب بوده است، اما انتقاد‌هایی هم درباره آن‌ها وجود دارد.

مدیر پایگاه پژوهشی میراث جهانی تخت جمشید تصریح کرد: در گذشته مرمتگران تجربی با آب و برس اقدام به پاکسازی گلسنگ‎ها می‌کردند که این روش راحت‌ترین روش است، اما معایب زیادی دارد که عبارت است از انتشار گل سنگ‌ها، از بین نرفتن لیف گل‌سنگ‌ها و به وجود آمدن انواع جدیدی از گل سنگ‌ها که از شروع کار بنیاد پژوهشی پارسه- پاسارگاد روش پاکسازی با روش شستشو و برس در تخت جمشید منسوخ شد.

عسکری با بیان اینکه پایگاه تخت جمشید از ۱۷ سال پیش تا کنون مطالعات بسیار گسترده‌ای در خصوص نوع و روش‌های پاکسازی گل سنگ‌ها آغار کرده است و این مطالعات با همکاری مراکز بین المللی و مراکر تخصصی ایرانی همچنان در حال انجام است.

او با تاکید بر اینکه می‌توان گفت تخت جمشید نخستین سایت ایرانی است که گل سنگ‌ها مورد بررسی‌های تخصصی قرار گرفتند و نخستین مکانی است که با گل سنگ‌ها به صورت علمی برخورد شده و مقدار زیادی از این عوامل آسیب رسان از سطح آثارسنگی زدوده شده است، تصریح کرد: در سال ۱۳۹۰ تنها بخشی به عنوان آزمایش توسط هیات مرمت و باستان‌شناسی ایرانی- ایتالیایی انجام شد و در این پروژه کارشناسان ایرانی و کارشناسانی از دانشگاه بلونیا، موسسه ایزیائو و ایکروم فعالیت داشتند. پس از اینکه نتایج استفاده از یک نوع مواد گلسنگ‌زدا مثبت تشخیص داده شد در سال ۱۳۹۸ کاخ شورا و کاخ تچر توسط مرمتگران بدون مرز و با همکاری نزدیک کارشناسان ایرانی گل سنگ‌ها پاکسازی و آثار سنگی مرمت شد.

مدیر پایگاه پژوهشی میراث جهانی تخت جمشید گفت: هیأت باستان‌شناسی و مرمت ایرانی - ایتالیایی آزمایش‌هایی روی یکی از دیواره‌های بدون نقش در تخت جمشید انجام دادند تا پس از چند سال دوباره مورد بررسی قرار گیرد. نکته حائز اهمیت اینکه پاکسازی گل‌سنگ‌ها و رویش آن‌ها بسیار پیچیده است و برای دیدن نتایج منتج از پاکسازی‌ها نیاز به یک دوره چندساله است.

عسکری گفت: به عنوان نمونه ممکن است مواد گلسنگ‌زدا در ایتالیا مفید تشخیص داده شده باشد، اما در ایران با توجه به نوع گل‌سنگ و جنس‌سنگ و شرایط آب و هوایی مناسب نباشد؛ بنابراین نمی‌توان بدون انجام مطالعات مستمر و تخصصی دارویی را استفاده کرد. از این رو کارشناسان و مدیریت تخت‌جمشید استفاده از هر گونه مواد گلسنگ‌زدا را با توجه به سوابق مفید آن در تخت جمشید تجویز و استفاده می‌کنند.

او با اشاره به اینکه معمولا پاکسازی گل سنگ‌ها باید همزمان با اقدامات حفاظتی و مرمتی انجام شود، تاکید کرد: ضروری است برای پاکسازی هر بخش، یک کارگاه مرمتی تعریف شود تا پس از پاکسازی گل سنگ‌ها، اقدامات حفاظتی و مرمتی انجام شود، در غیر انصورت پاکسازی‌ها ممکن است نه تنها مثبت نباشد بلکه برای آثار تاریخی زیان بار هم باشد.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید افزود: مجموعه تخت جمشید طی برنامه‌های از پیش تعیین شده اقداماتی را در راستای پاکسازی گل‌سنگ‌ها و حفاظت و مرمت آن مد نظر دارد. هم اکنون یک کارگاه فعال در کاخ آپادانا مشغول عملیات پاکسازی گل سنگ‌هاست. کارگاه پلکان شمالی کاخ آپادانا نیز زودی ایجاد خواهد شد است و نکته حائز اهمیت اینکه برای پاکسازی پلکان شمالی کاخ آپادانا متخصصان ایرانی و خارجی با مرمتگران تخت جمشید همکاری خواهند داشت و یا اینکه به عنوان مشاور همکاری می‌کنند.

او در ادامه در خصوص موضوع قارچ‌ها گفت: در واقع قارچ‌ها موجودات هتروتروفیک یوکاریوتی هستند که با دیواره سلولی سخت خود که از ماده کیتین ساخته شده شناخته می‌شوند. در میراث جهانی تخت جمشید نمونه‌هایی از قارچ‌های مرستماتیک میکروسکوپی و مخمری سیاه دیده می‌شود و در واقع ایجاد رابطه همزیستی بین قارچ و حداقل یک میکرو ارگانیسم فتوسنتز کننده، منجر به شکل گیری گلسنگ می‌شود.

عسکری اد امه داد: گل سنگ‌ها در سراسر سطح خشکی جهان پراکندگی دارند به طوری که حدود هشت درصد سطح خشکی‌ها با گلسنگ پوشیده شده است و گفته می‌شود قدیمی‌ترین فسیل آن‌ها حدود ۶۰۰ میلیون سال قدمت دارد.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با بیان اینکه وجود گلسنگ‌ها و قارچ‌ها بر روی آثار سنگی موضوع تازه و عجیبی نیست، افزود: قاعدتاً هرجا سنگ باشد، احتمال حضور گلسنگ هم هست. این مسئله در طول تاریخ حفاظت و مرمت مجموعه تخت جمشید مورد نظر بوده و تحقیقاتی بر روی آن اعمال شده و همچنین اقدامات عملی و موثری هم انجام شده است.

به گفته عسکری با توجه به سطح وسیع آثار سنگی در محوطه تخت جمشید و حساسیت موضوع برخورد با عوامل بیولوژیک، نمی‌توان یک فرمول کلی را بسط داد و اقدام کرد و تا به حال در کارگاه‌های مرمت و پروژه‌های انجام شده، به صورت موردی گل‌سنگ‌ها از سطح آثار حذف شده‌اند.

او به مدیریت بحران محوطه میراث‌جهانی تخت جمشید در بخش گلسنگ‌ها نیز اشاره و تصریح کرد: از سال ۸۲ مطالعات میدانی بر روی نقش برجسته‌هایی که درگیر تهدید طبیعی گلسنگ بوده اند، بطور ویژه آغاز شد. بنا بر این مطالعات میدانی که تا کنون بنا بر اظهارات کارشناس گلسنگ بیش از ۱۰۰ گونه گل سنگ در محوطه شناسایی شده است که پیش‌تر اخبار این پروژه تحقیقاتی از سوی پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید، منتشر شده بود.

مدیر پایگاه میراث‌جهانی تخت جمشید بیان کرد: در امر پاکسازی و برطرف کردن گل‌سنگ‌ها، به عنوان نمونه موردی، در بخشی از دیواره شمالی صفه اقداماتی برای مهار گل سنگ به روش نوین اجرا شد و در اقدام حفاظتی فوق که به عنوان پایلوت انجام شد، شیوه شوک حرارتی از سوی کارشناسان پایگاه مورد استفاده قرار گرفت که این روش همچنان مورد توجه است.

او با بیان این که روش نوین شوک حرارتی مزایایی همچون متلاشی کردن ریسه‌های گل سنگ بصورت عمقی‌تر داشته و عیب آن بحث زمان استفاده از این روش است که تنها در دو ماه گرم سال (بازه زمانی پانزدهم تیر تا پانزدهم مرداد) قابلیت اجرایی دارد، تصریح کرد: این روش در حال حاضر با توجه به تحقیقات پژوهشی انجام شده، جایگزین مناسب گل سنگ‌زدایی به روش محلول‌های شیمیایی بوده که آسیب کمتری بر روی آثار خواهد داشت.

عسکری با بیان اینکه طی دو سال اخیر پایش اقدامات گل سنگ‌زدایی با روش نوین مهار گلسنگ از سوی کارشناسان مرمت در محوطه انجام شده است، گفت: علی رغم مزایای روش مذکور، نمی‌توان این روش را قطعی‌ترین راه نجات نقوش و آثار در راستای ایمن ماندن از تخریب ناشی از گلسنگ دانست، به همین دلیل اهمیت انجام مطالعات پژوهشی، تکمیلی و تحلیلی حاصل از مطالعات قبلی برای دستیابی به روش‌های جدیدتر و اثرگذارتر در حال انجام است.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید در ادامه با اشاره به اینکه پروژه گلسنگ‌زدایی از کاخ‌های تچر و کاخ شورا انجام شده و در تالار آپادانا نیز در روز‌های اخیر آغاز شده است، اظهار کرد: مستندسازی و مستندنگاری محل گل سنگ‌ها در تخت جمشید در حال انجام است و تا یک ماه دیگر رویداد دانش بنیان در راستای حل موضوع گل سنگ در تخت جمشید برگزار می‌شود.

کارگاه‌های پاکسازی گل سنگ‌ها در مجموعه جهانی تخت‌جمشید همچنان فعال است/ مستندسازی و مستندنگاری محل گل سنگ‌ها

او در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به اینکه حفاظت و مرمت در مجموعه میراث جهانی تخت جمشید با رویکرد حفاظت و استحکام بخشی در کاخ‌های آپادانا، هدیش، تالار شورا، کاخ صد ستون و آرامگاه خشایارشا در حال انجام است و حفاظت برخی از نقش برجسته‌ها در اسفند ۱۴۰۲ به پایان رسیده است، افزود: در برنامه جامع حفاظتی تخت جمشید برنامه حفاظت پلکان شمالی کاخ آپادنا، تالار شورا، مرمت بنا‌های برزن جنوبی تخت جمشید و مرمت اشیای موز ه‌ای تخت جمشید در سال ۱۴۰۳ انجام می‌شود. در سال اخیر، موزه تخت جمشید ساماندهی و طرح توسعه آن آغاز می‌شود و دروازه پردیس پارسه مرمت و احیا می‌شود.