مخاطب 24- ماهی‌های وارداتی ماهی تیلاپیا که اوایل دهه ۹۰ برای نخستین‌بار به رودخانه کارون در جنوب ایران راه یافتند و سال ۱۳۹۵ شورای پدافند غیرعامل آن‌ها را به‌عنوان یکی از تهدیدهای محیط‌زیستی برای خوزستان معرفی کرد، حالا تمام آب‌های جنوب کشور را تصاحب کرده‌اند.
سازمان شیلات ضمن دفاع از پرورش این نوع ماهی پیوسته صرفه اقتصادی آن را یادآور می‌شود، اما کنشگران محیط‌زیست و متخصصان در مورد پیامدهای محیط‌زیستی این نوع ماهی و عوارض مصرف آن بر بدن انسان هشدار می‌دهند.
به‌رغم هشدارهای چند ساله فعالان محیط‌زیست و متخصصان، گزارش‌های میدانی و محلی آشکار می‌کند که در سایه غفلت مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست این نوع ماهی به سرعت در حال تکثیر است و علاوه بر اینکه حیات اجتماعی و اقتصادی صیادان و شهروندان در جنوب کشور را به خطر انداخته، زیست‌بوم منطقه را هم با تهدید مواجه کرده است.
باربد صفایی مهرو، کنشگر محیط‌زیست، روز پنجشنبه ۲۳ آذرماه با انتشارپستی در اینستاگرام نوشت بیش از ۹۵ درصدی ماهی‌هایی که صیادان در آب‌های جنوب کشور صید می‌کنند را همین «ماهی‌های جدیدالورود چینی یا همان تیلاپیا» تشکیل می‌دهند که از یک دهه پیش «تعمدی» وارد آب خوزستان شدند و حالا دیگر چشم مردم بومی به آن‌ها عادت کرده است.
این فعال محیط‌زیست در یادداشت خود نوشت: «با هر صیاد بومی که صحبت می‌کنیم، نالان است از این ماهی ارزان‌قیمت که نهتنها جای ماهی‌های مهم و بومی منطقه را تنگ کرده، بلکه گرفته است.»
باربد صفایی مهرو در ادامه به از بین رفتن تنوع زیستی آب‌های جنوب کشور در اثر ورود ماهی‌های چینی تیلاپیا اشاره کرد و نوشت اقدام سازمان شیلات برای وارد کردن این نوع ماهی مهاجم به «بهانه ماهی‌دار کردن رودخانه‌ها و تالاب‌ها» موجب شد که تنوع زیستی ماهی‌های مناطقی مانند کارون، کرخه و دز نابود و به‌جای آن یک مزرعه بزرگ از تیلاپیا ایجاد شود.
او در انتها نیز این سوال را مطرح کرد که چرا سازمان حفاظت محیط‌زیست سازمان شیلات را به حال خود رها کرده است تا سرمایه‌های زیستی این سرزمین را به نابودی بکشاند؟
سازمان شیلات نهتنها برنامه‌ای برای کنترل پرورش ماهی مهاجم تیلاپیا ندارد، بلکه از تکثیر آن به دیگر مناطق ایران نیز دفاع می‌کند.
روز ۱۳ آذر به نقل از حسین حسینی، رئیس سازمان شیلات، از رفع محدودیت‌های زیست‌محیطی تولید تیلاپیا خبر داد و نوشت که تولید این نوع ماهی در کشور افزایش می‌یابد تا مانند ماهی قزل‌آلا به گونه‌ای تجاری تبدیل شود.
رئیس سازمان شیلات در این مصاحبه به صراحت گفت که این سازمان بنا دارد تولید ماهی تیلاپیا را در تمام استان‌های ایران دنبال کند.
دو روز پس از اعلام این خبر، غلامرضا ابدالی، مدیرکل دفتر مدیریت و حفاظت حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست، گفت: «محدودیت‌های پرورش تیلاپیا همچنان پابرجاست و اجازه نمی‌دهیم محیط‌های آبی با ورود آن دچار مشکل شوند.»
مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست مخالفت خود را با تولید تیلاپیا اعلام کرده‌اند و مدعی‌اند که اجازه تکثیر آن را نمی‌دهند. به‌رغم این ادعا، آنچه در عمل اتفاق می‌افتد تولید انبوه تیلاپیا و گسترش حوزه‌های تکثیر آن به تمام آب‌های ایران است.
حتی کارشناسان سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز تایید کرده‌اند که ماهی مهاجم تیلاپیا برای زیستگاه‌های بومی خطرآفرین است و تکثیر آن در رودخانه‌ها و تالاب‌ها مشکلاتی را در پهنه‌های آبی ایجاد می‌کند. همچنین اقتصاد صیادان را به خطر می‌اندازد.
تیلاپیا چیست و چرا خطرآفرین است؟
ماهی مهاجم تیلاپیا که در ادبیات عمومی با نام «ماهی چینی» هم شناخته می‌شود، بی‌کیفیت و ارزان‌قیمت است. بسیاری از مردم به‌دلیل اینکه توانایی مالی خرید انواع ماهی با کیفیت و دارای ارزش غذایی مناسب را ندارند، به خرید ماهی تیلاپیا روی می‌آورند.
از آنجا که قدرت خرید مردم ایران به‌دلیل عملکرد اقتصادی دولت‌های جمهوری اسلامی روزبه‌روز در حال کاهش است، تقاضا برای خرید این نوع ماهی مانند تقاضا برای خرید دیگر محصولات غذایی بی‌کیفیت افزایش یافته و به همین دلیل تولید آن نیز بیشتر شده است.
متخصصان هشدار داده‌اند که اسید چرب موجود در گوشت تیلاپیا موجب تشدید بیماری‌های قلبی و ریوی می‌شود. همچنین به دلیل اینکه این نوع ماهی از مواد آلوده تغذیه می‌کند، مصرف آن باعث بروز انواع بیماری‌ها از جمله التهاب روده در بدن انسان می‌شود.
تیلاپیا فقط برای انسان خطرناک نیست، بلکه گونه‌های بومی را هم در معرض نابودی و انقراض قرار می‌دهد. برمبنای گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، تالاب‌های ایران آسیب‌های زیادی از تیلاپیا دیده‌اند و تاثیر منفی این ماهی‌ها بر جمعیت و صید مردم محلی خوزستان به قدری بوده که معاش و حرفه آنان را به خطر انداخته است.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از این حقیقت پرده برمی‌دارد که در اثر تنش‌های آبی و هجوم ماهی‌های غیربومی تیلاپیا اکنون تا ۷۰ درصد صید تالاب‌هایی مانند شادگان و رودخانه کارون در جنوب ایران را این نوع ماهی‌ها تشکیل می‌دهند و جمعیت زیادی از ماهی‌های بومی حالا دیگر جان باخته‌اند.
ماجرای ورود تیلاپیا به ایران
موسسه تحقیقات شیلات ایران در سال ۱۳۸۴ از سازمان حفاظت محیط‌زیست مجوز ورود تیلاپیا را برای «پرورش آزمایشی» در استان یزد دریافت کرد. آن‌طور که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نیز آمده است، قرار بود ادامه کار مشروط به بررسی و مجوز سازمان محیط‌زیست باشد، اما «بخش خصوصی» بدون اخذ مجوزهای لازم حوزه تکثیر تیلاپیا را به اهواز و از آنجا به دیگر مناطق کشور گسترش داد.
سازمان شیلات هم نهتنها محدودیتی بر تولید و تکثیر تیلاپیا اعمال نکرد، بلکه پیوسته مدافع آن نیز بود. پیش‌تر فتح‌الله ابوعلی، مدیرکل شیلات خوزستان، به خبرگزاری دولتی ایرنا گفته بود که «تیلاپیا جایگاه خوبی در تجارت بین‌الملل و تامین امنیت غذایی دارد و نباید با مسئله علمی به‌صورت سیاسی برخورد شود».
این مقام سازمان شیلات ادعا کرده بود که نگرانی‌های کارشناسان از تولید انبوه ماهی تیلاپیا «شانتاژ تبلیغاتی» است و ماهی‌های بومی به دلیل تامین نشدن حقابه تالاب‌ها از بین رفته‌اند.
او گفته بود: «وقتی شرایط را برای ماهیان بومی سخت می‌کنیم مشخص است آنکه سخت‌جان‌تر است مثل تیلاپیا می‌ماند و آنکه حساس‌تر است مثل بنی و شیربط از بین می‌رود. آیا اینکه شرایط را برای گونه‌های بومی خراب کردیم مقصرش تیلاپیا است؟ مسئولان امر باید پاسخ بدهند چرا کیفیت آب را تامین نمی‌کنند؟»
اگرچه تامین نشدن حقابه تالاب‌ها از دلایل مهم به خطر افتادن زیستگاه‌های بومی است، بی‌تقصیر بودن تیلاپیا در از بین رفتن گونه‌های بومی هم ادعایی است که کارشناسان به‌شدت آن را رد کرده‌اند. به اعتقاد آنان در شرایط تنش آبی فعلی ماهی‌های مهاجم خطر جدی برای گونه‌های بومی محسوب می‌شوند.
چند ماه قبل از ادعای مدیرکل شیلات خوزستان، حدود ۱۵۰ تن از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها در نامه‌ای به ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم جمهوری اسلامی، هشدار داده بودند که پرورش گونه‌های غیربومی مانند ماهی تیلاپیا اتفاقی «نامیمون» است و در شرایط تنش آبی در کشور خطر بروز «بحران‌های جدید» را به همراه دارد.
حالا نزدیک به دو سال از آن نامه می‌گذرد، سازمان شیلات همچنان از پرورش و تکثیر ماهی تیلاپیا دفاع می‌کند، سازمان محیط‌زیست مدعی است که مانع این کار می‌شود، کارشناسان درباره خطر از بین رفتن زیستگاه‌های بومی در اثر تولید این ماهی و پیامدهای آن بر سلامت انسان و اقتصاد صیادان هشدار می‌دهند، ولی نهتنها تولید تیلاپیا متوقف نمی‌شود، بلکه به شکل تصاعدی نیز در حال افزایش است.
