جایزه نوبل؛ از دینامیت تا صلح جهانی

مخاطب۲۴، هر ساله در ماه اکتبر، نگاه جهان به اسکاندیناوی دوخته می‌شود تا نام‌هایی را بشنود که قرار است به عنوان برجسته‌ترین خادمان بشریت در تاریخ ثبت شوند. در میان جوایز پنج‌گانه نوبل، جایزه صلح همواره جایگاهی ویژه داشته است؛ جایزه‌ای که نه تنها از دستاورد‌های علمی و ادبی، بلکه از تلاش برای تحقق آرمان والای صلح تقدیر می‌کند. این جایزه که بیش از یک قرن است به افراد و سازمان‌ها اهدا می‌شود، نمادی از امید در جهانی است که همواره با سایه جنگ و درگیری رو‌به‌رو بوده است. اما داستان این جایزه، از یک پارادوکس بزرگ آغاز می‌شود: مردی که ثروت خود را از طریق اختراعی مرگبار به دست آورد، بزرگترین حامی مالی صلح در جهان شد. این یادداشت به بررسی تاریخچه، فرآیند، اهداف، برندگان سرشناس و حواشی جایزه صلح نوبل می‌پردازد تا تصویری کامل از این پدیده منحصر‌به‌فرد جهانی ارائه دهد.

آلفرد نوبل، از "تاجر مرگ" تا مبدع صلح

آلفرد برنهارد نوبل (۱۸۳۳-۱۸۹۶)، شیمیدان، مهندس، مخترع و کارخانه‌دار سوئدی، چهره‌ای پیچیده و چندوجهی در تاریخ علم و صنعت است. او در استکهلم در خانواده‌ای مهندس به دنیا آمد و از کودکی استعداد شگرفی در علوم، به ویژه شیمی، از خود نشان داد. نوبل به چندین زبان مسلط بود و علیرغم اینکه تحصیلات دانشگاهی رسمی نداشت، با مطالعه و آزمایش‌های شخصی به دانشمندی برجسته بدل شد.

شهرت جهانی نوبل بیش از هر چیز مدیون اختراع دینامیت در سال ۱۸۶۷ است. او با پایدار کردن نیتروگلیسیرین، ماده‌ای منفجره بسیار ناپایدار، توانست انقلابی در صنایع ساخت‌وساز، معدن‌کاری و راه‌سازی ایجاد کند. تونل‌ها در دل کوه‌ها شکافته شدند، کانال‌ها حفر گشتند و پروژه‌های عمرانی عظیم با سرعتی بی‌سابقه به پیش رفتند. این اختراع به همراه ۳۵۴ اختراع ثبت‌شده دیگر، ثروت هنگفتی را برای نوبل به ارمغان آورد و او را به یکی از ثروتمندترین مردان عصر خود تبدیل کرد.

اما این سکه روی دیگری نیز داشت. دینامیت به سرعت به ابزاری قدرتمند در میدان‌های جنگ تبدیل شد و قدرت تخریب جنگ‌ها را به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش داد. این کاربرد دوگانه باعث شد که نوبل در میان بسیاری از معاصرانش، به ویژه محافل صلح‌طلب، چهره‌ای منفور پیدا کند. او را "تاجر مرگ" و "سوداگر جنگ" می‌خواندند؛ عناوینی که عمیقاً او را آزار می‌داد.

نقطه عطف زندگی نوبل، رویدادی عجیب و تکان‌دهنده بود. در سال ۱۸۸۸، پس از مرگ برادرش لودویگ، یک روزنامه فرانسوی به اشتباه آگهی ترحیم آلفرد نوبل را منتشر کرد. تیتر این آگهی چنین بود: "تاجر مرگ مُرد". نوبل که هنوز زنده بود، فرصت یافت تا تصویری را که جهان پس از مرگ از او به یاد خواهد آورد، ببیند. خواندن آن کلمات برای او تجربه‌ای ویرانگر بود. او نمی‌خواست در تاریخ به عنوان مردی که راهی سریع‌تر برای کشتار انسان‌ها ابداع کرده، جاودانه شود. این رویداد، همراه با ارتباط او با فعالان صلح مانند برتا فون سوتنر (که خود بعداً برنده جایزه صلح نوبل شد)، انگیزه‌ای قوی در او ایجاد کرد تا میراث خود را بازتعریف کند. او تصمیم گرفت تا ثروت عظیم خود را در مسیری به کار گیرد که نامش را نه با جنگ، بلکه با پیشرفت و صلح گره بزند.

وصیت‌نامه نوبل و تولد یک آرمان جهانی

در ۲۷ نوامبر ۱۸۹۵، یک سال پیش از مرگش در سانرمو ایتالیا، آلفرد نوبل آخرین وصیت‌نامه خود را در باشگاه سوئدی-نروژی پاریس امضا کرد. محتوای این وصیت‌نامه، خانواده و نزدیکانش را شگفت‌زده کرد. او ۹۴ درصد از کل دارایی خود (معادل ۳۱ میلیون کرون سوئد در آن زمان) را به تأسیس بنیادی اختصاص داد تا هر ساله جوایزی را به افرادی اهدا کند که "بیشترین خدمت را به بشریت" کرده‌اند.

بر اساس این وصیت‌نامه، جوایز به پنج حوزه مساوی تقسیم می‌شد:

۱. فیزیک: به شخصی که مهم‌ترین کشف یا اختراع را در این زمینه انجام داده باشد.

۲. شیمی: به شخصی که مهم‌ترین کشف یا پیشرفت شیمیایی را کرده باشد.

۳. فیزیولوژی یا پزشکی: به شخصی که مهم‌ترین کشف را در این حوزه انجام داده باشد.

۴. ادبیات: به شخصی که برجسته‌ترین اثر را با گرایشی آرمان‌گرایانه خلق کرده باشد.

۵. صلح: به شخصی که "بیشترین یا بهترین اقدام را برای ایجاد برادری میان ملت‌ها، انحلال یا کاهش ارتش‌های دائمی و همچنین تشکیل و ترویج کنگره‌های صلح" انجام داده باشد.

این وصیت‌نامه یک سند انقلابی بود. در دورانی که ملی‌گرایی در اوج خود بود، نوبل جایزه‌ای بین‌المللی را پایه‌گذاری کرد که در آن ملیت فرد برنده هیچ اهمیتی نداشت. هدف او تقدیر از نوابغی بود که فارغ از مرز‌های جغرافیایی، به کل بشریت خدمت کرده بودند.

اجرای این وصیت‌نامه با مخالفت‌هایی از سوی خانواده نوبل و حتی برخی مقامات سوئدی رو‌به‌رو شد، اما در نهایت وصی‌های او موفق شدند بنیاد نوبل را در سال ۱۹۰۰ تأسیس کنند و اولین جوایز در سال ۱۹۰۱ اهدا شد. جایزه صلح، به عنوان پنجمین و شاید مهم‌ترین بخش از میراث نوبل، متولد شد تا چراغی برای تشویق و شناسایی تلاش‌های صلح‌جویانه در سراسر جهان باشد.

فرآیند پیچیده انتخاب "قهرمان صلح"

برخلاف جوایز علمی و ادبی نوبل که در سوئد مدیریت می‌شوند، مسئولیت انتخاب برنده جایزه صلح بر عهده "کمیته نوبل نروژ" گذاشته شد. این کمیته متشکل از پنج عضو است که توسط پارلمان نروژ (استورتینگ) منصوب می‌شوند و معمولاً سیاستمداران بازنشسته یا چهره‌های برجسته دانشگاهی هستند. این فرآیند انتخاب، طولانی، محرمانه و چندمرحله‌ای است.

چه کسانی می‌توانند نامزد معرفی کنند؟

کمیته نوبل خود هیچ نامزدی را معرفی نمی‌کند، بلکه صرفاً نامزد‌های معرفی‌شده توسط دیگران را بررسی می‌کند. دایره افرادی که صلاحیت معرفی نامزد را دارند، محدود، اما گسترده است و شامل موارد زیر می‌شود:

• اعضای پارلمان‌ها و دولت‌های ملی کشورها.

• اعضای دادگاه‌های بین‌المللی (مانند دیوان بین‌المللی دادگستری).

• رؤسای دانشگاه‌ها.

• اساتید برجسته علوم اجتماعی، تاریخ، فلسفه، حقوق و الهیات.

• مدیران مؤسسات تحقیقات صلح و امور خارجی.

• برندگان پیشین جایزه صلح نوبل.

• اعضای فعلی و سابق کمیته نوبل نروژ.

گاه‌شمار انتخاب

فرآیند انتخاب برنده تقریباً یک سال به طول می‌انجامد:

• سپتامبر: کمیته نوبل دعوت‌نامه‌ها را برای افراد واجد شرایط جهت معرفی نامزد ارسال می‌کند.

• ۱ فوریه: آخرین مهلت برای ارسال نامزدهاست. هر ساله بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ نامزد (شامل افراد و سازمان‌ها) معرفی می‌شوند.

• فوریه - مارس: کمیته فهرستی کوتاه از نامزد‌های واجد شرایط (معمولاً بین ۲۰ تا ۳۰ نامزد) تهیه می‌کند.

• آوریل - آگوست: مشاوران دائمی کمیته و کارشناسان بین‌المللی، گزارش‌های دقیقی در مورد نامزد‌های لیست کوتاه تهیه می‌کنند.

• سپتامبر/اوایل اکتبر: کمیته نوبل نروژ جلسات نهایی خود را برای بحث و بررسی گزارش‌ها برگزار می‌کند. تصمیم نهایی با رأی اکثریت اعضا گرفته می‌شود.

• اوایل اکتبر: نام برنده یا برندگان در یک کنفرانس خبری در مؤسسه نوبل نروژ در اسلو اعلام می‌شود. این لحظه‌ای است که توجه تمام رسانه‌های جهان را به خود جلب می‌کند.

• ۱۰ دسامبر: مراسم رسمی اهدای جایزه در تالار شهر اسلو برگزار می‌شود. این تاریخ، سالروز درگذشت آلفرد نوبل است. برنده جایزه یک مدال طلا، یک دیپلم افتخار و مبلغی پول (در حال حاضر حدود ۱۰ میلیون کرون سوئد) دریافت می‌کند.

یکی از ویژگی‌های مهم این فرآیند، محرمانه بودن آن است. فهرست نامزد‌ها و deliberations کمیته تا ۵۰ سال مخفی باقی می‌ماند. این قانون برای محافظت از فرآیند در برابر فشار‌های سیاسی و تضمین استقلال کمیته وضع شده است.

جغرافیای صلح؛ چرا مرکز جایزه در نروژ است؟

یکی از پرسش‌های متداول درباره جوایز نوبل این است که چرا چهار جایزه در استکهلم سوئد اهدا می‌شود، اما جایزه صلح در اسلو، پایتخت نروژ؟ این تصمیم مستقیماً در وصیت‌نامه آلفرد نوبل قید شده بود، اما او هرگز دلیل این انتخاب را به صراحت بیان نکرد. در زمان حیات نوبل، سوئد و نروژ تحت یک اتحادیه پادشاهی مشترک بودند، اما نروژ پارلمان مستقل خود را داشت.

چندین نظریه برای توضیح این تصمیم وجود دارد:

۱. بی‌طرفی و عدم نظامی‌گری: نروژ در قرن نوزدهم، برخلاف سوئد، سابقه طولانی نظامی‌گری و سیاست خارجی تهاجمی نداشت. کمیته نوبل حدس می‌زند که نوبل، نروژ را به دلیل سنت‌های صلح‌آمیزترش برای اهدای این جایزه مناسب‌تر می‌دانسته است.

۲. فعالیت‌های پارلمانی: در اواخر قرن نوزدهم، پارلمان نروژ به شدت درگیر تلاش‌های "اتحادیه بین‌المجالس" برای حل مناقشات بین‌المللی از طریق داوری و میانجی‌گری بود. این فعالیت‌ها احتمالاً نظر مثبت نوبل را جلب کرده بود.

۳. تحسین شخصی: برخی معتقدند نوبل، نویسنده و فعال صلح نروژی، بیورنستیرنه بیورنسون را تحسین می‌کرد و این انتخاب ممکن است تحت تأثیر احترام او به فرهنگ و سیاست نروژ بوده باشد.

امروزه، "مؤسسه نوبل نروژ" در اسلو به عنوان پایگاه و مرکز تحقیقاتی کمیته نوبل عمل می‌کند. این استقلال جغرافیایی از سوئد، به جایزه صلح هویتی متمایز بخشیده و آن را به نماد دیپلماسی و تلاش‌های بین‌المللی برای حل مناقشات تبدیل کرده است.

برندگان تاریخ‌ساز و دستاورد‌های ماندگار

از سال ۱۹۰۱ تاکنون، جایزه صلح نوبل به بیش از صد فرد و ده‌ها سازمان اهدا شده است. مرور نام برخی از این برندگان، خود روایتی از تاریخ مبارزات انسانی برای جهانی بهتر است.

پیشگامان و بشردوستان:

• ژان هانری دونان (۱۹۰۱): بنیان‌گذار کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و مبتکر کنوانسیون ژنو. او اولین جایزه صلح نوبل را به پاس تلاش‌هایش برای کاهش آلام قربانیان جنگ دریافت کرد.

• برتا فون سوتنر (۱۹۰۵): نویسنده رمان ضدجنگ "سلاح‌هایتان را بر زمین بگذارید" و از دوستان نزدیک نوبل که تأثیر زیادی بر شکل‌گیری ایده جایزه صلح داشت.

• مادر ترزا (۱۹۷۹): به خاطر فعالیت‌های بشردوستانه‌اش در کمک به فقرا و بیماران در کلکته هند.

رهبران سیاسی و دولتمردان:

• تئودور روزولت (۱۹۰۶): رئیس‌جمهور آمریکا که به دلیل میانجی‌گری برای پایان دادن به جنگ روسیه و ژاپن این جایزه را دریافت کرد.

• میخائیل گورباچف (۱۹۹۰): رهبر اتحاد جماهیر شوروی به خاطر نقش کلیدی‌اش در پایان دادن به جنگ سرد بدون خونریزی.

• نلسون ماندلا و اف. دبلیو. دکلرک (۱۹۹۳): به طور مشترک برای تلاش‌هایشان در جهت پایان دادن مسالمت‌آمیز به رژیم آپارتاید در آفریقای جنوبی.

فعالان حقوق مدنی و حقوق بشر:

• مارتین لوتر کینگ جونیور (۱۹۶۴): رهبر جنبش حقوق مدنی آمریکا به خاطر مبارزات بدون خشونتش علیه تبعیض نژادی.

• آندری ساخاروف (۱۹۷۵): فیزیکدان هسته‌ای و دگراندیش اهل شوروی که برای دفاع از حقوق بشر و آزادی‌های مدنی مبارزه کرد.

• شیرین عبادی (۲۰۰۳): وکیل و فعال حقوق بشر ایرانی به خاطر تلاش‌هایش برای دموکراسی و حقوق بشر، به ویژه حقوق زنان و کودکان.

• ملاله یوسف‌زی (۲۰۱۴): فعال پاکستانی که در ۱۷ سالگی به جوان‌ترین برنده نوبل تبدیل شد. او به خاطر مبارزه‌اش برای حق تحصیل دختران این جایزه را دریافت کرد.

سازمان‌های بین‌المللی:

• کمیته بین‌المللی صلیب سرخ: این سازمان سه بار (در سال‌های ۱۹۱۷، ۱۹۴۴ و ۱۹۶۳) به خاطر فعالیت‌هایش در دوران جنگ‌های جهانی و پس از آن، برنده جایزه صلح نوبل شده است.

• کمیساریای عالی سازمان ملل برای پناهندگان (UNHCR): دو بار (در سال‌های ۱۹۵۴ و ۱۹۸۱) به خاطر تلاش‌هایش در حمایت از پناهندگان در سراسر جهان.

• پزشکان بدون مرز (۱۹۹۹): به خاطر فعالیت‌های بشردوستانه پیشگامانه‌اش در چندین قاره و ارائه خدمات پزشکی در مناطق بحران‌زده.

این فهرست تنها بخش کوچکی از مجموعه گسترده افرادی است که با شجاعت، فداکاری و بینش خود، مسیر تاریخ را به سوی صلح و عدالت هدایت کرده‌اند.

 نوبل در ترازوی نقد؛ جنجال‌ها و انتقادات

با وجود اعتبار و جایگاه رفیع، جایزه صلح نوبل هرگز از انتقاد و جنجال مصون نبوده است. ماهیت سیاسی و تفسیری این جایزه، آن را به هدفی برای بحث‌های داغ تبدیل کرده است.

اتهامات سیاسی بودن: بزرگترین انتقاد به جایزه صلح نوبل، سیاسی بودن آن است. منتقدان معتقدند که کمیته نروژی گاهی تحت تأثیر جو سیاسی روز یا برای ارسال یک پیام سیاسی خاص به جهان، تصمیم‌گیری می‌کند. اهدای جایزه به باراک اوباما در سال ۲۰۰۹، تنها چند ماه پس از آغاز ریاست‌جمهوری‌اش، یکی از نمونه‌های بارز این انتقاد بود. بسیاری معتقد بودند این جایزه نه به خاطر دستاورد‌های واقعی، بلکه به خاطر امید‌ها و وعده‌های او اهدا شد.

برندگان بحث‌برانگیز: برخی از برندگان جایزه در طول تاریخ به شدت بحث‌برانگیز بوده‌اند.

• هنری کیسینجر (۱۹۷۳): وزیر خارجه آمریکا که به طور مشترک با له دوک تو، دیپلمات ویتنامی، برای مذاکرات پایان جنگ ویتنام جایزه گرفت. نقش کیسینجر در بمباران کامبوج و حمایت از دیکتاتوری‌های نظامی باعث شد بسیاری این انتخاب را به سخره بگیرند. (له دوک تو از پذیرش جایزه امتناع کرد).

• یاسر عرفات، شیمون پرز و اسحاق رابین (۱۹۹۴): اهدای مشترک جایزه به رهبران فلسطین و اسرائیل برای پیمان اسلو، با مخالفت شدید از هر دو طرف رو‌به‌رو شد. برخی سابقه نظامی و سیاسی این افراد را با آرمان صلح در تضاد می‌دیدند.

غایبان بزرگ

شاید بزرگترین انتقاد به کمیته نوبل، نادیده گرفتن برخی از بزرگترین چهره‌های صلح‌طلب تاریخ باشد. مشهورترین نمونه، ماهاتما گاندی، رهبر استقلال هند و نماد مبارزات بدون خشونت است. او پنج بار نامزد دریافت جایزه شد، اما هرگز آن را دریافت نکرد. سال‌ها بعد، اعضای کمیته نوبل به این "غفلت بزرگ" اذعان کردند و در سال ۱۹۴۸ که گاندی ترور شد، کمیته تصمیم گرفت جایزه آن سال را به هیچ‌کس اهدا نکند، با این توضیح که "هیچ نامزد زنده‌ای شایسته آن نیست. "

تکامل مفهوم صلح: با گذشت زمان، تفسیر کمیته از وصیت‌نامه نوبل گسترش یافته است. امروزه، فعالیت در زمینه‌هایی مانند حقوق بشر، دموکراسی، حفاظت از محیط زیست و مبارزه با فقر نیز به عنوان بخشی از تلاش برای صلح جهانی شناخته می‌شود. این رویکرد مدرن، اگرچه جایزه را با مسائل روز جهان هماهنگ کرده، اما از سوی برخی منتقدان به عنوان خروج از نیت اصلی آلفرد نوبل تلقی می‌شود.

تاریخ اعلام برندگان جوایز نوبل ۲۰۲۵

با آنکه تاریخ اهدای جوایز نوبل همانطوری که اعلام شد، همزمان با درگذشت نوبل در تاریخ دهم دسامبر است، اما تاریخ اعلام برندگان معمولا در اویل اکتبر صورت می‌گیرد. بنابر اعلام پایگاه جایزه صلح نوبل، تاریخ اعلام برندگان جایزه نوبل ۲۰۲۵ به شرح زیر است:

رشته فیزیولوژی یا پزشکی: دوشنبه ۶ اکتبر (فردا ۱۴ مهر): ساعت ۱۱:۳۰ به وقت اروپای مرکزی (۱۳ بعد از ظهر به وقت تهران) در مجمع نوبل در مؤسسه کارولینسکا در سوئد

رشته فیزیک: سه شنبه ۷ اکتبر (۱۵ مهر): ساعت ۱۱:۴۵ به وقت اروپای مرکزی (۱۳:۱۵ به وقت تهران) در آکادمی سلطنتی علوم سوئد در استکهلم پایتخت سوئد

رشته شیمی: چهارشنبه ۸ اکتبر (۱۶ مهر): در ساعت ۱۱:۴۵ به وقت اروپای مرکزی (۱۳:۱۵ به وقت تهران) در آکادمی سلطنتی علوم سوئد در استکهلم پایتخت سوئد

رشته ادبیات: پنجشنبه ۹ اکتبر (۱۷ مهر): در ساعت ۱۳:۰۰ به وقت اروپای مرکزی (۱۴:۳۰ به وقت تهران) در آکادمی سوئد در استکهلم سوئد

جایزه صلح نوبل: جمعه ۱۰ اکتبر (۱۸ مهر): برابر با ساعت ۱۱ به وقت اروپای مرکزی (۱۲:۳۰ به وقت تهران) در مؤسسه نوبل نروژ در اسلو نروژ

همچنین جایزه بانک مرکزی سوئد در علوم اقتصادی که به یاد آلفرد نوبل اهدا می‌شود: دوشنبه، ۱۳ اکتبر، ساعت ۱۱:۴۵ به وقت اروپای مرکزی (۱۳:۱۵ به وقت تهران)

گفتنی است جایزه علوم اقتصادی در سال ۱۹۶۸ میلادی توسط بانک مرکزی سوئد افزوده شد و هرچند از نظر فنی در زمره جوایز اصلی نوبل محسوب نمی‌شود، همواره همراه با سایر جوایز اهدا می‌شود.

نتیجه‌گیری: چراغی که همچنان می‌درخشد

جایزه صلح نوبل، با تمام پیچیدگی‌ها و حواشی‌اش، همچنان قدرتمندترین نماد تقدیر از تلاش‌های بشردوستانه در جهان است. این جایزه که از خاکستر پشیمانی یک "تاجر مرگ" زاده شد، به صدایی رسا برای کسانی تبدیل شده است که در برابر ظلم، جنگ و بی‌عدالتی می‌ایستند. هرچند انتخاب‌های کمیته نوبل گاهی با انتقاد رو‌به‌رو می‌شود، اما نمی‌توان انکار کرد که این جایزه توانسته است توجه جهانی را به مهم‌ترین بحران‌ها و الهام‌بخش‌ترین چهره‌های عصر ما جلب کند.

میراث آلفرد نوبل نه در دینامیت، بلکه در این جایزه جاودانه شده است؛ جایزه‌ای که به ما یادآوری می‌کند حتی در تاریک‌ترین لحظات، تلاش برای صلح، برادری و کرامت انسانی، ارزشمندترین و والاترین اقدام است. این جایزه یک مدال طلا نیست، بلکه چراغی است که هر سال به دست یک فرد یا سازمان سپرده می‌شود تا مسیر را برای دیگران روشن کند.