دانستنی‌هایی درباره هفت سین
مخاطب ۲۴- از دوران کهن تا به امروز در ایران جشن‌ها و آیین‌های بی‌شماری برپا شده است که بسیاری از آنها در گذر زمان به فراموشی سپرده شده‌اند، اما با همه تاریخ پر فراز و نشیب ایران، با وجود چندین شکست تاریخی و چیرگی بیگانگان بر ایران و هجوم اسکندر، تازی‌ها، مغول‌ها و دیگر بیگانگان نوروز همواره پایدار مانده و اکنون نمادی برای ایستادگی، آزادی و خردمندی ملتی است که می‌توان بر او ستم کرد اما هویت فرهنگی و سنت‌های مردمش را نمی‌توان گرفت.
نوروز از گذشته تا به امروز همواره با آیین‌ها و سنت‌های مختلفی همراه بوده است؛ سنت‌هایی که گاه میان مردم ایران فرهنگی مشترک است و گاه مختص به یک ناحیه و منطقه‌ای خاص. با این همه، این ایام همواره برای ایرانی‌ها نمادی از زندگی، نوزایی و شکفتگی بوده است. از جمله آیین‌های مشترک میان تمام اقوام ایرانی، سفره هفت‌سین است که با گذر ایام، همچنان پای ثابت سفره‌های ایرانی در لحظه تحویل سال است.
امیراسماعیل آذر، پژوهشگر، ریشه این سنت را اینطور توضیح داد: آداب و رسوم مربوط به نوروز جزو آئین‌های فولکلور ایرانی‌هاست که از گذشته وجود داشته، اما از زمان صفویه حضور آنها را در ادبیات فارسی شاهد هستیم. اوج پرداختن به این موضوعات در دوره قاجار است؛ و این موضوع هم نشأت گرفته از نگاه غربی‌ها به آداب و فرهنگ ایرانی‌هاست. سیاحان بسیاری در این دوران از غرب وارد ایران شدند و شروع به نوشتن درباره فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی‌ها کردند. اکثر این نقل‌قول‌ها از ۲۰۰ سال پیش شروع شده است.
به گفته او؛ برای این موضوع هم نقل قول‌های متعددی وجود دارد. گفته می‌شود که در زمان‌های گذشته سینی‌ای از چین وارد ایران شد که در آن هفت گودی وجود داشت و در هرکدام از این گودی‌ها، یک عنصر و، چون این سینی به هفت قسمت تقسیم شده بود، به «هفت سین» معروف شد. این یک نقل قول است، اما در واقع اینکه چرا به «هفت سین»، «هفت سین» اطلاق می‌شود نه «هفت شین» کسی نمی‌داند. با وجود این، می‌توان درباره پیشینه هرکدام از اجزای هفت سین صحبت کرد؛ مثلاً سکه که تاریخ پیدایش آن کم و بیش مشخص است، برای آرزوی سالی پررونق در «هفت سین» گذاشته می‌شود. یا درباره «سبزه» نیز نقل قول‌هایی وجود دارد؛ مثلاً اینکه کسب و کار و کشاورز رونق داشته باشد.
برخی از پژوهشگران بر این نکته تأکید دارند که تاریخ دقیق ورود هفت سین به مراسم نوروزی به طور دقیق مشخص نیست، اما یکی از قدیمی‌ترین اسنادی که نشانگر نماد هفت‌سین است مطلبی است که ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه بیان کرده است: «چون جمشید بر اهریمن که راه خیر و برکت و باران سبز شدن گیاه را گرفته بود، پیروز شد و دوباره باران باریدن گرفت و گیاهان سبز شدند، مردم گفتند روز نو (یعنی روز نوین و دوره‌ای تازه) آمده است. پس هر کسی ظرفی جو کاشت و مردم در روز نوروز در هفت طرح، هفت نوع غله کاشتند و سبز کردند.»
یکی دیگر از منابع کهنی که به هفت سین اشاره کرده «المحاسن و الاضداد» جاحظ است. در این کتاب آمده است که ساسانیان در نوروز هفت دانه را بر هفت ستون می‌کاشتند یا نانی می‌پختند از هفت غله مختلف.
برخی از منابع هفت‌سین پیوندی با ریشه‌های اساطیری دارد. منیژه مشیری، پژوهشگر، در «نوروز و نگاهی کهن به سفره هفت‌سین» می‌نویسد: بررسی متون کهن تاریخی و اساطیر ایرانی نشان می‌دهد که نوروز و رسم‌های مربوط به آن، از جمله چیدن هفت‌سین، ریشه در زمان‌های بسیار دور دارد. چیدن سفره هفت‌سین در آن زمان‌ها فقط برای تزئین و زیبایی نبوده، بلکه فلسفه چیدن آن جنبه تقدیسی و آئینی داشته است.
به گفته او؛ سرزمین‌ها وقتی مورد تهاجم قرار می‌گیرند، معمولاً یکی از اهداف قوم فاتح، نابود و ریشه‌کن کردن فرهنگ و تمدن قوم مغلوب و جانشین کرد فرهنگ و تمدن خود است. همچنین به طور ویژه، قوم مهاجم سعی در تحمیل زبان و آداب و رسوم و جهان‌بینی خود دارد. مردم سرزمین اشغال‌شده برای حفظ فرهنگ و تمدن خود از راهکار‌های مختلفی استفاده می‌کنند. برای مثال، ممکن است در ظاهر خود را مطیع وضعیت جدید نشان دهند، ولی در باطن به اعتقادات فرهنگ خود پایبند بمانند و مخفیانه آداب و رسوم خود را اجرا کنند. راهکار دیگر این است که مردم فقط یک رنگ و لعاب ظاهری از فرهنگ قوم غالب به آداب و سوم کهن خود می‌زنند و خود را همسو با فرهنگ جدید نشان می‌دهند تا به این وسیله آداب و رسوم خود را زنده نگه دارند. حال اگر این تهاجم‌ها تکرار شود، رفته‌رفته اصل فرهنگ و تمدن آن قوم دستخوش تحولات گوناگونی می‌شود و این گسست‌های تاریخی، یک قوم را از اصل فرهنگ و تمدن خویش دور و بی‌خبر می‌سازد.
مشیری می‌افزاید: سرزمین ایران، نیز در طی تاریخ خود درگیر چنین تهاجم‌هایی از جمله حمله اسکندر، اعراب، مغول و امثال آن بوده است. گرچه در حقیقت آنچه ما به عنوان سفره هفت‌سین در نوروز تدارک می‌بینیم، یادگاری به جا مانده از دوران کهن است، بر اثر گذر از صافی تهاجم‌ها و رویداد‌های متعدد تاریخی و فراز و نشیب‌های حاصل از آنها دستخوش تحولات گوناگونی شده است. پس سفره هفت‌سین در اصل چه بوده است؟
به گفته این پژوهشگر؛ مردم دوران باستان با چیدن سفره هفت‌سین نوعی مراسم آیینی برای هفت امشاسپند اجرا می‌کرده و آنچه ر روی سفره هفت‌سین قرار می‌داده‌اند، در حقیقت هر یک نماد یکی از این هفت سپند بوده است. شاید در طی تاخت و تاز‌های بیگانگان که سعی در نابودی فرهنگ این سرزمین داشتند، مردم برای حفظ این آیین باستانی خود ترجیح داده‌اند به جای استفاده از واژه‌های هفت سپند با حرف آغازین واژه سپند که حرف الفبایی «سین» است، نام رمز گونه و اختصاری «هفت‌سین» را جانشین کنند و در نتیجه آنچه در حال حاضر بر روی سفره هفت‌سین چیده می‌شود، چیز‌هایی است که پس از هر تهاجم، بنا بر اقتضائات شرایط فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و جغرافیایی در طول تاریخ به این سفره اضافه یا از آن حذف شده است.
