کرسی نماد شب نشینی‌های زمستانی و شب یلدا

مخاطب ۲۴- یکی از مهم‌ترین شب‌های ایران باستان شب یلدا می‌باشد که از دیرباز تا به امروز مورد توجه و اهمیت ایرانیان واقع شده است جشن‌ها و شب نشینی‌هایی که در این شب توسط مردم در اقصی نقاط کشور برگزار می‌شود یک سنت دیرینه محسوب می‌شود که تا امروز نیز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده است بلکه جایگاه بسیار ویژه‌ای در نزد ایرانیان پیدا کرده است.

شب یلدا بلندترین شب سال که به زمان مابین غروب آفتاب از تاریخ ۳۰ آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب ۱ دی ماه یعنی نخستین روز زمستان مربوط می‌شود مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی می‌باشد به همین علت از آن تاریخ به بعد طول شب کوتاه‌تر و طول روز بیشتر می‌شود.

علت نامگذاری شب یلدا

یلدا برگرفته از یک واژه سُریانی می‌باشد که به تولد و زایش معنی شده است. سریانی زبان رایج مسیحی‌ها بوده است که از تحقیق و بررسی در کتب تاریخی واژه نامه‌ها کسب شده است دانشمند بزرگ و تقویم شناس ابوریحان بیرونی با نام میلاد اکبر از شب یلدا یاد می‌کند و آن را میلاد خورشید دانسته است.

واژه یلدا به طور دقیق مشخص نیست که چطور و چه زمانی به زبان فارسی ورود کرده است این گونه از تاریخ بر آمده است که مسیحیان اولیه که در روم زندگی می‌کردند دچار سختی‌های فراوانی بودند در همان حال عده‌ای از آنها تصمیم به مهاجرت به ایران می‌کنند و به خاطر نزدیک بودن فرهنگ‌ها این واژه سریانی به زبان فارسی راه پیدا می‌کند.

عادات و آیین مرسوم ایرانیان در شب یلدا

دانستیم که آخرین شب پاییز که دراز‌ترین و تاریک‌ترین شب سال محسوب می‌شود با نام شب یلدا جایگاه ویژه‌ای در میان ایرانیان کسب کرده است و مردم ایران تا سپیده دم با انواع و اقسام برنامه‌های مفرح در کنار یکدیگر این شب دراز را به خوشی سپری می‌کنند تا تاریکی و سردی و اندوه غیبت خورشید روحشان را تضعیف نکرده و با آسمانی روشن به رختخواب رفته به راحتی استراحت کنند.

طبق سنت‌های دیرینه در آیین کهن در اولین روز دی ماه شاهان ایرانی تاج و تخت شاهی را زمین گذاشته و با لباسی سپید به سمت صحرایی می‌رفته و بر روی فرش سفید می‌نشستند و نگهبانان و دربانان کاخ شاهی و همه خدمتکاران و برده‌ها در سطح شهر آزاد شده و مثل دیگران زندگی می‌کردند و همگی چه رئیس و چه پادشاه و چه مردم عادی به طور یکسان و در یک جایگاه بودند. البته ناگفته نماند صحت و سقم این گفته ثابت نشده که شاید تنها افسانه‌ای بیش نباشد.

وظیفه خانواده عروس در شب یلدا

غذای شب یلدا چیست؟ لیست شام شب یلدا را ببیند+ عکس

جشن یلدا امروزه توسط ایرانیان با شب نشینی اقوام و خانواده در کنار یکدیگر برگزار می‌شود بدین گونه که اعضای خانواده در این شب مهم گردهم آمده و افراد مسن خانواده شروع به تعریف کردن قصه‌های کهن می‌کند که خوردن هندوانه، آجیل و انار و شیرینی و میوه‌های مختلف از جنبه‌های نمادین این شب عزیز می‌باشد اغلب این میوه‌ها دانه‌های زیادی دارند و به نوعی جادوی سرایتی به شمار می‌روند که انسان‌ها با توسل به برکت پردانه بودن آن‌ها نیروی باروری را در خود نیز افزایش می‌دهند و هندوانه و انار را به خاطر سرخی رنگ شان نمایندگی از خورشید در شب تصور می‌کنند.

از آیین‌های رایج و معروف و مرسوم شب یلدا می‌توان به آتش روشن کردن، قصه گویی ریش سفیدان و بزرگان، خوردن تنقلات و تفآلی بر حافظ اشاره کرد.

آتش روشن کردن در یلدا

از آنجایی که آتش روشن کردن در دیدگاه گذشتگان نماد روشنی و خورشید بود و همچنین بعضی‌ها آن را برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن میشناختند از این رو برای فراری دادن تاریکی‌ها و قوای اهریمن آتش روشن می‌کردند تا محفلی گرم در کنار یکدیگر ایجاد کنند.

قصه خوانی و مثل گویی در شب یلدا

در شب یلدا خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند و به شعرخوانی‌ها و داستان خوانی بزرگ‌تر‌ها و پیرتر‌ها گوش فرا می‌دهند. قصه‌هایی غیر واقعی و کوچک که قهرمان‌های آن پریان و دیو‌ها و جانوران هستند و مطمئنا شنیدنش برای هر کودکی خوشایند و جذاب می‌باشد؛ و بسته به فرهنگ هر شهر یا استانی قصه‌های مربوط به خودشان نقل میشود به عنوان مثال قصه حسین کرد شبستری در میان آذربایجانی‌ها و داستان‌های شاهنامه در بین خراسانی‌ها رایج می‌باشد.

فال حافظ و شاهنامه خوانی در شب یلدا

شاهنامه خوانی و فال حافظ در شب‌های یلدا یکی دیگر از سرگرمی‌های ایرانیان می‌باشد و از دیرباز مرسوم بوده است چنانچه برای تفآل زدن به حافظ مخاطب مورد نظر نیت می‌کند و بزرگ مجلس که قرار است قال بگیرد از او می‌خواهد این جمله را با خود تکرار کند:ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…

و سپس دیوان را باز کرده و غزل بالای سمت راست را خوانده چراکه جواب تفآل می‌باشد اگر با وسط غزل مواجه شدند فال باید از ابتدای غزل یعنی صفحه پشت خوانده شود. پس از اینکه غزل خوانده شد آن را تفسیر می‌کنند. چنانچه فال با محتوای مثبت از آب در آمد یعنی فال خوب است، اما اگر منفی بود یعنی بد است البته نا گفته نماند تمامی غزلیات حافظ محتوایی روحیه بخش و عاشقانه دارند؛ و همچنین شاهنامه خوانی جزء جدایی ناپذیرترین برنامه‌های شب یلدا می‌باشد که از دیرباز رایج می‌بوده است شاهنامه‌ها اگر با شیوه نقالی خوانده شود جذابیتش صد چندان می‌شود. شانس بزرگی هست که در خانواده تان چنین شخصی را داشته باشید.

تازه عروسان و شب چلگی

یکی دیگر از رسومی که در شب یلدا انجام می‌شود، مربوط به تازه عروس‌هاست. در این شب بزرگ‌تر‌ها برای کسانی که در آن یک سال ازدواج کرده‌اند، یک سینی یا طبق آماده می‌کنند. این طبق شامل خوراکی‌های سنتی این شب باستانی مانند: آجیل، انار، خرمالو و انجیر است.

فرهنگ غذایی شب یلدا در شهر‌های مختلف ایران

شب یلدا شبی برای دورهمی و شب‌نشینی به دعوت بزرگان فامیل است. شب چله که می‌رسد، همچنان مانند روز‌های گذشته، خانه بزرگان خانواده پر است از همه اعضای خانواده که به بهانه ادای احترام به بزرگان دور هم جمع می‌شوند تا شب چله را جشن بگیرند.

در گذشته‌های دور، که هنوز کرسی بخشی از اسباب خانه در زمستان بود، همه خوراکی‌های شب چله روی آن قرار می‌گرفت. مهمانان دور کرسی بزرگی که میزبان خانه تدارک می‌دید می‌نشستند. هندوانه‌ها و انار‌های قاچ‌خورده را می‌خورند، گل می‌گفتند و گل می‌شنیدند. برخی سرگرم خوردن آجیل، برخی مشغول حافظ‌خوانی و برخی هم مشغول شنیدن فال گرفته می‌شدند.

گفتگوی آنها ادامه داشت تا شام شب یلدا آماده سرو می‌شد. از آنجایی که ایران کشوری بزرگ است، هر شهری برای خودش خوراکی و غذای منحصر به فردی متناسب با فرهنگ آن منطقه دارد که به جشن باستانی یلدا رنگ و بوی بومی هم می‌بخشید.

در شیراز غذای مخصوص این شب هویج پلو یا کلم پلوست که بیشتر با مرغ و زعفران سرو می‌شود. درست است که هر شهر ایران این شب را با خوردن غذا‌های معمولی شهر خود جشن می‌گیرد، اما نکته جالب این‌جاست که در اکثر شهر‌ها مواد اصلی غذای شب چله، انار یا گردو است. مانند قزوین که در آن خورش انار (انار پلو) یا ناردون در مازندران را به عنوان غذای اصلی سرو می‌کنند.

با وجود غذا‌های محلی، خورشت فسنجان همچنان یکی از رایج‌ترین غذا‌های یلدایی است که در اکثر نقاط ایران پخته می‌شود.

رسوم شب یلدا در شیراز

شب یلدا به طور کلی رسوم خاصی دارد که در همه‌جا مشترک است، اما ممکن است که در شهر یا استان‌های مختلف هم به شیوه خاصی جشن گرفته شود.

یکی از جشن‌های جالب یلدا مربوط به شهر شیراز است. شیرازی‌ها هم همانند شهر‌های دیگر سفره یلدا پهن می‌کنند. در این سفره میوه‌های مختلف مانند هندوانه، انار، خرمالو، انجیر، خرما و انواع آجیل به همراه دیوان حافظ، آجیل مشکل‌گشا و پشمک شب یلدا وجود دارد.

غذایی که به عنوان شام یلدا در شیراز سرو می‌شود، معمولا کلم پلو شیرازی است. در کنار غذای اصلی، نوعی دسر به نام رنگینک قرار می‌گیرد. رنگینک یک دسر خوشمزه و سالم است که از ترکیب خرما به همراه آرد تفت داده شده تهیه می‌شود. این دسر در شیراز، خوزستان و به صورت کلی، در جنوب ایران بسیار محبوب است.

تصور شیرازی‌ها بر آن است که افراد دو نوع طبع دارند. در واقع آنها یا سرد مزاج یا گرم مزاج هستند. بنابراین، افراد حاضر در مراسم جشن یلدا با توجه به طبعی که دارند، خوراکی‌های مختلف را امتحان می‌کنند تا در این مراسم آیینی بتوانند طبع خود را متعادل نگه دارند. به طور مثال، افراد دارای طبع گرم هندوانه و افراد سرد مزاج خرمالو و یا انجیر می‌خورند.

جشن یلدا در گیلان

جشن یلدا در گیلان هم به شیوه گیلانی‌ها خاص و متفاوت برگزار می‌شود. هرچند بخش زیادی از مراسم در همه جا مشابه است، اما سوال آن است که گیلانی‌ها برای این جشن باستانی چه کار ویژه‌ای انجام می‌دهند؟

در استان گیلان همه همانند دیگر مناطق ایران سفره یلدا پهن می‌کنند. در این سفره هندوانه جای اصلی را دارد. جالب است بدانید که دلیل استفاده از هندوانه به عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان شب یلدا این است که هندوانه در باور سنتی کمک می‌کند که شما در تابستان بعدی احساس تشنگی نکنید و در زمستان هم سردتان نشود.

در گیلان علاوه بر هندوانه و انار، میوه‌ای محلی به نام آوکونوس هم در سفره قرار می‌گیرد. آوکونوس در واقع همان میوه ازگیل است که حالت سفتی دارد، اما گیلانی‌ها در پاییز ازگیل سفا را درون خمره‌های بزرگی نگه‌داری می‌کنند و در بهار هر وقت که دوست داشتند آن را از خمره بیرون آورده و به همراه گلپر و نمک نوش جان می‌کنند. در کنار تمام این سنت‌ها، گیلانی‌ها با فال هندوانه شب یلدا را برای خودشان جذاب‌تر می‌کنند.

شامی که برای مراسم یلدا در گیلان تهیه و سرو می‌شود، سبزی پلو با ماهی یا ترشی تره است.

در گیلان همانند بسیاری از مناطق دیگر برای عروس‌ها سینی آماده می‌شود. جالب است بدانید که در وسط این سینی یک ماهی سفید تازه و خام وجود دارد که با سبزیجات تزئین شده است. به اعتقاد گیلانی‌ها این ماهی نماد برکت است.

جشن یلدا در اصفهان

شب یلدا در اصفهان هم اشتراکات زیادی با دیگر مناطق دارد، اما مردم این استان آیین‌های مخصوص به خود را هم اجرا می‌کنند. مهم‌ترین آیینی که در این استان برای چله وجود دارد این است که این شب را به دو بخش «چله زری» و «عمو چله» تقسیم می‌کنند.

ساکنان این خطه از ایران معتقدند که از قدیم هر چیزی به دو شکل مونث و مذکر تقسیم می‌شده است. طی حرکتی نمادین، با پهن کردن لباس و رخت خواب‌ها در فضای باز مخصوصا زیر نور خورشید به «چله زری» و «عمو چله» خوش‌آمدگویی می‌کنند.

نوشیدنی‌های مخصوص یلدا در اصفهان شامل همان چای و شربت می‌شود. البته اگر آن شب برفی باشد، مخلوط برف و شیره انگور هم سرو می‌شود. این ترکیب مخصوص استان اصفهان است.

از جمله غذا‌های اصلی جشن یلدا در اصفهان سبزی پلو با ماهی و کوفته گندی است.

رسوم شب یلدا در خراسان

یلدا در استان خراسان به شیوه جالبی برگزار می‌شود. این شب در خراسان با آیین «کفبیخ یا کف‌زنی» همسو می‌شود. کفبیخ نام یک دسر خراسانی بوده که ماده اصلی آن از ریشه گیاه چوبک به دست می‌آید. در واقع، طرز تهیه کفبیخ به همان مراسمی اشاره دارد که در شب چله انجام می‌شود.

کف زنی از آیین‌های مردم خراسان قدیم و به‌خصوص منطقه قهستان بوده که امروزه هم این سنت در بسیاری از شهر‌های جنوب خراسان از جمله: بیرجند، قائن و گناباد رواج دارد. در استان خراسان شمالی در یلدا و برای غذای اصلی معمولا غذایی با نام انار پلو تهیه می‌کنند که مخلوط انار، کشمش و برنج است.

شب یلدا در لرستان

یلدا در استان لرستان هم با مراسم «امشو اول قهاره» همراه است، اما این مراسم چیست؟

در این شب نوجوانان و جوانان با تاریک شدن هوا به پشت بام خانه‌های همسایه رفته و شالی را به حیاط منزل آویزان می‌کنند. سپس، با سر دادن شعری با این محتوا: «امشو اول قهاره، خیر دهونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره» از صاحبخانه می‌خواهند تنقلات شب چله را در شال آنها بریزد. این مراسم بی‌شباهت به مراسم قاشق زنی نیست.

یکی از خوراکی‌های مخصوص چله در استان لرستان، گندم شیره است. مردم لرستان در یلدا پلو با بوقلمون یا گوشت گوسفند را سرو می‌کنند.

کرسی نماد شب نشینی‌های زمستانی

حرارت دلچسب و بی نظیر کرسی با یک داغی تنبلی آور و دو راهی وسوسه ماندن زیر لحاف کرسی در اتاق یا برف بازی در هوای سرد بیرون همراه می‌شد؛ که هنوز هم در یاد و خاطره مادربزرگ‌ها و پدر بزرگ‌ها مانده است. تهیه سوخت و ذغال کرسی و به ویژه خاکه ذغال و تهیه گلوله‌های خاکستر ذغال کار چندان راحتی نبود. اما لذت جمع شدن اعضای خانواده و احساس امنیت حاصل از آن دورهمی، سختی آماده کردن آن را پاک می‌کرد.

کرسی‌ها در شب‌های یلدا پادشاهی می‌کردند. اصلا یلدا بود و کرسی هایش. کرسی نمادی از دورهمی‌های فامیلی در شب‌های بلند زمستان در روستا‌ها و شهر‌ها بود.

هنگامی که شب یلدا فرا می‌رسید؛ بوی شیرینی‌های خانگی و چغندر پخته شده و انواع آش‌ها و خوراکی‌های مخصوص هر منطقه و میوه‌های فصل، فضای خانه را پر می‌کرد.

برای شب نشینی این شب ها، بر روی کرسی، مجمعه‌ای بزرگ مسی برای قرار دادن چراغ، استکان‌های چایی و ظروف آجیل ومیوه و تنقلات قرار می‌گرفت. شعر خوانی و داستان گویی از رسوم قدیم این شب است. در دورهمی یلدا یکی از بزرگان خانواده برای سایرین فال حافظ می‌گرفت و یا اشعار شاهنامه خوانده می‌شد و داستان‌ها و خاطرات و افسانه‌های ملی و بومی برای کوچکتر‌ها روایت می‌شد. یعنی به نوعی کرسی محفل شعر خوانی و قصه گویی محسوب می‌شد که صفای جمع را‌تر می‌کرد.

میوه‌های شب یلدا

برخی میوه‌ها نماد جشن یلدا هستند و به عبارت دیگر، سفره یلدا با این میوه‌ها تعریف می‌شود. این میوه‌ها شامل موارد زیر می‌شود:

انار

هندوانه

خرمالو

خرما

کدو

لبو

باقالی

خوب است بدانید میوه‌هایی مانند: انار و هندوانه که عضو ثابت سفره یلدا هستند به دلایل خاصی در این شب استفاده می‌شوند. انار در شب یلدا نماد زایش و شادی است، بنابراین دلیل وجود آن در شب چله به قصد یادآوری رویش و زایش جهان است.

هندوانه یادآور گرمای تابستان و حرارت است. باور بر این است اگر مقداری هندوانه در یلدا بخورید، در فصل زمستان بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد. جالب است بدانید که این باور، با خواص هندوانه که سرشار از ویتامین‌های A، B و C است، مطابقت دارد.

تنقلات و آجیل یلدا

همانند هر جشن دیگری در مراسم یلدا علاوه بر غذا، تنقلات هم سرو می‌شود. این تنقلاب می‌تواند بسیار متنوع باشد. در ادامه به برخی از مهم‌ترین آنها پرداخته‌ایم.

پسته

فندق

بادام

ذرت بو داده

آجیل مشکل‌گشا

میوه‌های پاییزی خشک

برگ زردآلو