مخاطب 24- «کاروانسراها یکی از مهمترین اَشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شده است. این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شده‌اند و هیچ‌یک از آنها نقشه تکراری ندارند. بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است»
این بخشی از پرونده‌ای است که عصر یکشنبه، ۲۶ شهریور(۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳)، در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض خوانده شد و طی آن ۵۴ کاروانسرای تاریخی به عنوان بیست و هفتمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شدند.
قصد داریم در سلسله گزارش‌هایی تعدادی از این کاروانسراهای ثبت جهانی شده را معرفی کنیم. اولین کاروانسرایی که به سراغ آن رفتیم، «گز» اصفهان است.
این کاروانسرا از آنجایی که مربوط به دوره شاه عباس صفوی است، کاروانسرای عباسی هم نامیده می‌شود. در بازدید از اصفهان اگر به سمت شمال این شهر و شهرستان میمه بروید، شهر گز را در آن حوالی پیدا خواهید کرد. شهر گز جایی است که کاروانسرای گز عباسی در آنجا واقع شده است.
اهمیت کاروانسراها در ایران
ایران به خاطر موقعیت جغرافیایی خود در مرکز راه‌های مهم و ارتباطی بوده است. قسمتی از شاهراه معروف و مهم ابربشم هم از ایران گذر می‌کرده است. مسیری که تا قرن پانزدهم میلادی به‌مدت ۱,۷۰۰ سال، بزرگ‌ترین شبکه بازرگانی دنیا به شمار می‌رفته است. دوری شهرها از یکدیگر و خشک و بیابانی بودن اقلیم ایران، نیاز به ساخت کاروانسرا را به یک نیاز جدی تبدیل می‌کرد. تعداد کاروانسراهای ایرانی آنقدر زیاد است که در بسیاری از آنها فرصت مطالعه از لحاظ تاریخی و فرهنگی را پیدا نکردند، تخریب شدند و از بین رفتند.
کاروانسراها در قدیم محلی اعیانی بوده‌اند. به خاطر اینکه صرف سفر رفتن و یا تجارت با کاروان هم کاری اعیانی به حساب می‌آمده است. کاروانسرا همان مسافرخانه‌های امروزی هستند که به جز اتاق برای اسکان مسافران و صاحبان کاروانهای سفری و تجاری، قسمت‌هایی برای نگهداری چهارپایان و بار تجار هم داشتند.
البته کاروانسراهای شهری در داخل شهرها هم وجود داشتند که انبار مایحتاج عمومی محسوب می‌شدند و گاهی مکانی برای مبادله و عرضه کالاهای تجاری بازرگانان و بازاریان بوده است.
درباره کاروانسرای عباسی گز
از همان اتوبان اصفهان- تهران و قبل از اینکه به سمت کاروانسرا تغییر مسیر بدهید، ارتفاع سردر باشکوه کاروانسرای گز که یازده متر است را خواهید دید. با کمی دقت بیشتر در چهار طرف ساختمان کاروانسرا، ۴ برج هم خواهید دید که برای دیده‌بانی استفاده می‌شدند.
در دیواره خارجی کاروانسرای گز، فضاهای سرپوشیده عمیقی هست که محل بستن چارپایان بوده است و از این نظر این کاروانسرا در تفکیک محل اسکان افراد و بستن چارپایان و همچنین امکان بارگیری بهتر برای مسافران پیش رو بوده است.
هرکدام از ایوان‌های داخل کاروانسرا یک اتاق را شامل می‌شود. اما ایوان‌هایی که در گوشه‌های بنای مستطیل شکل قرار دارند، هر کدام به سه اتاق متصل می‌شوند.
کاروانسرایی از زمان شاه عباس اول
توریست‌های زیادی در روزگار قدیم از کاروانسرای گز بازدید کرده‌اند و در نوشته‌ها و خاطرات خود به آن اشاره کرده‌اند. مثلا جیمز موریه، دیپلماتی که در زمان فتحعلی شاه قاجار مامور سیاسی انگلیسی در ایران بود، در یکی از کتابهای خود به کاروانسرای گز اشاره کرده است.
ماکسیم سیرو، استاد معمار فرانسوی معتقد است کاروانسرای گز به همراه کاروانسرای ونداده (آقا کمال پایین) و کاروانسرای چاه قاده (آقا کمال بالا) هر سه به دست یک معمار در زمان شاه عباس اول بنا شده است. از نظر شباهت این کاروانسراها به یکدیگر این گفته تا حد زیادی مورد تایید است. اما هیچ کتیبه‌ای که معمار، سال دقیق ساخت و... را مشخص کند در بنای کاروانسرای گز وجود ندارد. درحالی که کاروانسرای ونداده دارای کتیبه‌ای مربوط به زمان شاه‌عباس اول است. طبق گفته سیاحان در دست نوشته‌هایشان این کاروانسرا در دوره قاجار متروکه بوده و فقط به عنوان اصطبل چارپایان از آن استفاده می‌شده است.
نمای آجری، یادگاری از دوران هخامنشی
مصالح اصلی کاروانسرای گز آجر است و فقط در قسمتی از برج و باروها از سنگ استفاده شده است. جایگاه آجر در معماری قدیم ایران و آجرکاری در ایران از دوران هخامنشیان مورد توجه واقع شده است. در دوره هخامنشی صنعت آجرپزی پیشرفت بسیاری زیادی نمود. اگرچه در تاریخ گفته شده است که در زمان صفویان به کاشی کاری توجه بیشتری شد و اهمیت آجر و علاقه به آن روز به روز کمتر شد اما با وجود این بی توجهی ها، آثار ماندگاری از آجرکاری‌های صفویان به جا مانده است که یک نمونه آن همین کاروانسرای گز است.
گزِ اصفهان
در شمار کاروانسراهای دیرینه و تاریخی ایران به بیش از هفتصد سازه‌ی کاروانسرایی می‌رسد. کاروانسرای گز در تاریخ ۱۱ آذر ۱۳۳۰ با شمارهٔ ثبت ۳۷۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
در چهل‌وپنجمین نشست کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو، در شهر ریاض عربستان سعودی هم، 54 کاروانسرای تاریخی از استان‌های گوناگون ایران ثبت جهانی شدند که «گز» یکی از 9کاروان ثبت شده اصفهانی بود.
در نشست ریاض نمایندگان ایکوموس، قطر، زامبیا، پادشاهی عمان، نیجریه، روسیه، هند، آفریقای جنوبی، مالی، یونان، اتیوپی، عربستان سعودی، بلژیک، بلغارستان و آرژانتین با اشاره به تاریخچه، سازه معماری، اهمیت و جایگاه کاروانسراهای ایرانی در سفرهای تاریخی، مسیرهای بیابانی و ارزش های فرهنگی از ثبت کاروانسراهای ایران حمایت کردند.
