تب برفکی؛ کابوس دامداران

مخاطب۲۴، دکتر الهام هاشم خانی - کارشناس اتاق عمل در یادداشتی در خصوص روند کنترل و کاهش شیوع بیماری تب برفکی از طریق واکسیناسیون و پیشرفت‌های دامپزشکی نوشت:

بیماری تب برفکی سال‌هاست که یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های حوزه دامپزشکی در ایران به شمار می‌آید. این بیماری ویروسی با قدرت سرایت بالا، به‌ویژه در میان دام‌هایی مانند گاو، گاومیش، گوسفند و بز دیده می‌شود و اگرچه احتمال انتقال آن به انسان بسیار اندک است، اما خسارت‌های اقتصادی سنگینی را به بخش دامپروری وارد می‌کند. خوشبختانه در سال‌های اخیر، با گسترش واکسیناسیون و ارتقای سطح آگاهی دامداران، شیوع این بیماری در کشور به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است.

تب برفکی همان‌گونه که از نامش پیداست، با تب بالا و تاول‌هایی شبیه برفک در دهان و پای دام بروز می‌کند. دوره نهفتگی این بیماری معمولاً بین سه تا شش روز است و در ابتدا با تب شروع می‌شود. سپس تاول‌هایی در ناحیه دهان، زبان، پستان یا سم حیوان ظاهر می‌شود. زمانی که این تاول‌ها ترکیده می‌شوند، ذرات آلوده می‌توانند از طریق تماس مستقیم یا غیرمستقیم، دام‌های سالم را نیز مبتلا کنند. ویروس تب برفکی از خانواده Picornaviridae و از جنس Aphthovirus است و به دلیل مقاومت بالا در محیط و قدرت انتشار وسیع، به‌سرعت از دام آلوده به دام دیگر منتقل می‌شود.

در گذشته، تب برفکی یکی از بیماری‌های بومی ایران محسوب می‌شد و کنترل آن در دامداری‌های سنتی تقریباً ناممکن بود. زمانی که یک دام بیمار می‌شد، معمولاً چاره‌ای جز معدوم کردن آن وجود نداشت، چرا که در صورت تأخیر، کل گله درگیر بیماری می‌شد. اما با شکل‌گیری دامداری‌های صنعتی و فعالیت مؤسسات علمی مانند مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی، شرایط دگرگون شد. این مؤسسه با تولید واکسن‌های مؤثر و متنوع، توانست بخش قابل توجهی از چرخه انتقال ویروس را متوقف کند و دام‌های کشور را در برابر سویه‌های مختلف آن ایمن سازد.

امروزه، واکسیناسیون دام‌ها در ایران بر اساس تقویم مشخصی انجام می‌شود و دامداران موظف‌اند در بازه‌های زمانی منظم، دام‌های خود را واکسینه کنند. نظارت‌های دامپزشکی نیز افزایش یافته و کنترل نقل‌وانتقال دام‌ها از استان یا کشور دیگر با حساسیت بالایی صورت می‌گیرد. این اقدامات سبب شده‌اند تا تب برفکی دیگر مانند گذشته یک بحران ملی نباشد و در بسیاری از مناطق، تنها در صورت بی‌توجهی به واکسیناسیون یا مراقبت‌های بهداشتی، موارد پراکنده‌ای از بیماری دیده شود.

یکی از نکات قابل‌توجه درباره تب برفکی، نادر بودن انتقال آن به انسان است. این بیماری عمدتاً مخصوص حیوانات است و انسان تنها در موارد بسیار نادر و در صورت تماس مستقیم با دام آلوده و رعایت‌نکردن اصول بهداشتی ممکن است به آن مبتلا شود. بنابراین، تب برفکی برخلاف بیماری‌هایی، چون تب مالت یا آنفلوآنزای پرندگان، تهدیدی جدی برای سلامت انسان‌ها محسوب نمی‌شود، اما از نظر اقتصادی اثرات قابل‌توجهی دارد.

دام‌های مبتلا به تب برفکی معمولاً دچار کاهش شدید تولید شیر، کاهش وزن و ضعف عمومی می‌شوند. همین مسئله موجب ضرر مالی دامداران می‌گردد، حتی در مواردی که دام از مرگ نجات می‌یابد. به همین دلیل، پیشگیری و واکسیناسیون منظم، به‌ویژه در دامداری‌های بزرگ و صنعتی، اهمیت حیاتی دارد.

از دیگر چالش‌های موجود در مسیر کنترل این بیماری، جابجایی غیرقانونی دام‌ها در مرز‌ها است. در برخی موارد، دام‌های بدون مجوز یا بدون گواهی واکسیناسیون از کشور‌های همسایه وارد کشور می‌شوند و ممکن است سویه‌های جدیدی از ویروس را منتقل کنند. همین مسئله لزوم نظارت دقیق در مبادی مرزی و همکاری منطقه‌ای را بیش از پیش نمایان می‌کند. همکاری میان ایران و سازمان‌های بین‌المللی مانند فائو نیز در این زمینه می‌تواند نقش مؤثری داشته باشد.

آموزش و اطلاع‌رسانی به دامداران نیز یکی از ارکان مهم در کنترل تب برفکی به شمار می‌رود. بسیاری از دامداران سنتی هنوز تصور می‌کنند واکسیناسیون یک‌بار برای همیشه ایمنی ایجاد می‌کند، در حالی‌که ایمنی در برابر تب برفکی موقتی است و باید در بازه‌های زمانی مشخص تکرار شود. همچنین رعایت اصول بهداشتی در اصطبل‌ها، ضدعفونی کردن تجهیزات، کنترل ورود و خروج دام‌ها، و جلوگیری از تماس دام‌های تازه‌وارد با گله‌های قدیمی از جمله موارد ضروری در پیشگیری از شیوع مجدد بیماری است.

در دهه اخیر، اقدامات هماهنگ میان بخش‌های دولتی، خصوصی و علمی در ایران موجب شده که نرخ شیوع تب برفکی به‌شدت کاهش یابد. واکسیناسیون گسترده، گسترش شبکه دامپزشکی، و ارتقای سطح آگاهی عمومی از جمله عواملی بوده‌اند که موجب شده‌اند امروز این بیماری دیگر در صدر نگرانی‌های دامپزشکی کشور قرار نگیرد. با این حال، تجربه نشان داده است که کوچک‌ترین غفلت در واکسیناسیون یا قرنطینه دام‌های بیمار می‌تواند موج جدیدی از شیوع بیماری را رقم بزند.

از منظر تاریخی، تب برفکی در گذشته به نام «طاعون دام‌ها» شناخته می‌شد، زیرا در صورت بروز آن، تعداد زیادی از دام‌ها تلف می‌شدند و معیشت خانوار‌های روستایی به‌شدت آسیب می‌دید. اما امروزه با پیشرفت علم دامپزشکی و توسعه واکسن‌های مؤثر، این بیماری به‌طور چشمگیری مهار شده است. در واقع، مسیر کنترل تب برفکی را می‌توان نمونه‌ای موفق از تعامل میان علم، سیاست‌های بهداشتی و مشارکت جامعه دانست؛ الگویی که می‌تواند در مقابله با سایر بیماری‌های دامی و مشترک نیز مورد استفاده قرار گیرد.