حال عمارت مستوفی‌الممالک خوب نیست

مخاطب24، عمارت خانه مستوفی‌ الممالک در محله سنگلج از ابتدای انقلاب به وزارت پست وقت واگذار شد. از آنجا که این وزارتخانه هیچ تخصصی در مرمت و حتی نگهداری بناهای تاریخی ندارد و اساسا چنین وظیفه‌ای برعهده‌اش نیست. این بنای باشکوه در معرض آسیب‌های جدی قرار گرفته است. خانه مستوفی هر از گاهی برای لوکیشن فیلم‌های سینمایی استفاده می‌شود و به دلیل نبود متولی متخصص، هر بار بخشی از زیبایی آن از میان می‌رود.

عمارت مستوفی الممالک در محله سنگلج، با نقاشی‌های بی‌شمار بر سقف و در و دیوارش، بی‌شک یکی از زیباترین خانه‌های تهران است؛ خانه‌ای که می‌تواند یا می‌توانست در این سال‌ها مقصد بسیاری از گردشگران شود و جدای از تضمین ادامه حیات، رونقی به محله سنگلج ببخشد. این عمارت باشکوه پس از انقلاب توسط وزارت پست خریداری شد، وزارتخانه‌ای که هیچ تخصصی در زمینه مرمت و حتی نگهداری از چنین بنایی را نداشته و ندارد.

شرایط بناهای تاریخی در تهران، به ویژه بناهای محلات قدیمی مثل سنگلج فاجعه‌باراست. بازار بزرگ سنتی در حال بلعیدن آن‌هاست. توجیه کنندگان این وضعیت، به نیاز بازار به فضای پشتیبان برای انبار و کارگاه اشاره دارند که یک مغالطه آشکار است، چرا که دست‌کم سه دهه پیش، برنامه‌ای برای خروج بازار از مرکز تهران به فضایی مناسب‌تر تدوین شد، اما زور پول بیشتر از زور برنامه‌نویسان بود.

نگین سنگلج

نگین سنگلج، عنوانی است که به عمارت مستوفی‌الممالک داده‌اند. حمیدرضا نارنجی‌نژاد، عضو هیأت موسس انجمن سنگلج می‌گوید: اینجا «خانه آقا» یا خانه مستوفی‌الممالک است؛ به قول ما سنگلجی‌ها، نگین سنگلج یا قشنگ‌ترین خانه تهران. صاحب اینجا نخست‌وزیر دربار قاجار بود که در زمان پهلوی، خانه‌نشین شد.

این عمارت در ابتدا ۷۰ هزار متر مساحت داشت که حالا ۱۲۰۰ متر از آن باقی مانده است. این ملک در کمال تعجب در دهه ۶۰ توسط وزارت پست خریداری و از همان موقع در آن بسته شد. طبیعتا طی این چهار و نیم دهه، امکان بازدید از آن بسیار محدود و با موانع بسیار مواجه بوده است.

خانه‌ای با سقف پروانه‌ای

نقش پروانه‌ها بر سقف یکی از تالارهای عمارت مستوفی، نام «خانه پروانه‌ای» را بر این عمارت تثبیت کرده است. مهدی گوهری، راهنمای تهرانگردی و عضو انجمن سنگلج توضیح می‌دهد: این عمارت، خانه‌ای بسیار زیباست با سقف پروانه‌ای. یکی از سقف‌های این عمارت، نقاشی‌های پروانه دارد که شاید مشابهی در ایران یا جهان نداشته باشد.

وی می‌افزاید: متأسفانه امکان بازدید از عمارت برای گردشگران وجود ندارد و از آن مهمتر این که بنای آن مشکلاتی دارد که نیازمند مرمت فوری است، اما این اتفاق نمی‌افتد. در کنار این عمارت تاریخی، انبارها و کارگاه‌های زیادی شکل گرفته که نشان‌دهنده رسوخ بازار به محله سنگلج است. اگر درب این عمارت باز شود و گردشگران برای بازدید آن رفت و آمد کنند، حال و هوای محله و خود عمارت، تغییر پیدا خواهد کرد.

زندگی اجتماعی

رسوخ بازار به بافت تاریخی بیشتر شهرهای بزرگ ایران، آسیب‌های جدی به هویت تاریخی ما وارد کرده است، این موضوع در تهران بیشتر به چشم می‌خورد. مهدی گوهری توضیح می‌دهد: عمارت مستوفی‌الممالک علاوه بر هویت تاریخی و محلی، می‌تواند بخش جذابی از زندگی اجتماعی تهران و محله سنگلج باشد. محلات تاریخی تهران مثل سنگلج، هویت تاریخی تهرانند؛ محلاتی که طی سال‌های اخیر متأسفانه به کمترین قیمت آن‌ها را از دست می‌دهیم و به کارگاه و انبار بدل می‌شوند. این راهنمای گردشگری می‌افزاید: احیا، مرمت و بازگشایی خانه‌هایی مثل مستوفی‌الممالک، می‌تواند امید به زندگی در محله را بین اهالی افزایش دهد.

اگر درب این عمارت باز شود به جای کارگران، گردشگران و افرادی که علاقه‌مند به تاریخ تهران و ایران هستند به این محله رفت‌وآمد خواهند کرد و حال محله، به عنوان یک منطقه مسکونی بهتر می‌شود، اهالی محله نیز عِرق بیشتری به آن پیدا می‌کنند. امروز، بسیاری از ساکنان سنگلج فراموش کرده‌اند که پشت این درهای بسته، خانه‌ای زیبا و با شکوه متعلق به یکی از شخصیت‌های بزرگ قجری وجود دارد.

احیای فناوری

یکی از دلایل حفظ بناهای تاریخی، تلاش برای ماندگاری فناوری ساخت پیشینیان ماست. علیرضا سعادت، کارشناس مرمت می‌گوید: از نظر علم مرمت، بناهایی که خالی بمانند رو به زوال و تخریب می‌روند، به همین جهت، همیشه سعی می‌شود از آن‌ها به‌صورت درست و مناسب استفاده شود. یکی از مهمترین دلایل نگهداری از آثار تاریخی، حفظ تکنولوژی ساخت منازل و بناهاست. در واقع نگهداری از بنا تنها بخشی از وظیفه مرمتگران بوده و بخش دیگر، پژوهش در فناوری‌های ساخت است. با از بین رفتن بناهای قدیمی، ‌این فناوری و تاریخچه معماری سنتیمان از بین خواهد رفت.

محله خاطرات

سنگلج، خاطرات دوران پر جنب و جوشی از تاریخ تهران را در سینه خود دارد، شاید برای همین، اهالی محله، وابستگی عاطفی و هویتی به آن دارند. پرویز نخجیری، متولد سنگلج و مقیم کشور آلمان در زمان تهیه گزارش برای گفتگو با روزنامه اعلام آمادگی می‌کند. او که برای تجدید خاطرات دوره کودکی خود به سنگلج آمده، می‌گوید: در آلمان دلم برای اینجا تنگ می‌شود و وقتی به ایران می‌آیم حتما به محله قدیمی‌ خود سر می‌زنم. از گذر قلی، گذر مستوفی و بازارچه شاپور، خاطرات زیادی دارم و همیشه برای دیدن این محله، لحظه‌شماری می‌کنم.

وی که ۷۰ سال سن دارد، می‌افزاید: این ساختمان قدیمی‌، خانه مشیر (خانه مستوفی‌الممالک)، جایی بود که همیشه از کنار آن رد می‌شدیم و به سمت پارک شهر و بعد به مدرسه می‌رفتیم. در دوره ابتدایی به مدرسه شریعت در قنات‌آباد می‌رفتم و آنجا با زنده‌یاد خسرو شکیبایی هم‌دوره بودم. آقای نخجیری ابراز امیدواری می‌کند که باز هم بتواند به این منطقه بیاید.

میراث خاموش سنگلج

در سنگلج، هنوز کوچه‌هایی که مطابق الگوی طبیعی شهرسازی ایرانی شکل گرفته‌اند دیده می‌شود. امیرسالار سیدرزاقی، به عنوان یکی از شهروندان محله سنگلج و مؤسس و برگزارکننده رویداد TEDxSangelaj می‌گوید:

سال‌ها شاهد تغییرات در این محله کهن بوده‌ام. سنگلج یکی از قدیمی‌ترین بافت‌های تهران است؛ بافتی که کوچه‌های ارگانیک و بناهای قاجاری‌اش هنوز بخشی از هویت تاریخی پایتخت را در خود نگه داشته‌اند.

وی می‌افزاید: در دل این محله، خانه مستوفی‌الممالک همچون نگینی خاموش، یادگاری از دوره قاجار، متعلق به میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک، یکی از رجال برجسته و نخست‌وزیر ایران در دوره ناصری است. معماری اصیل قاجاری، حیاط مرکزی، ایوان‌های ستون‌دار و تزئینات ساده اما چشمگیر آن، این بنا را به نمونه‌ای کم‌نظیر از معماری مسکونی اشرافی تهران قدیم بدل می‎سازد.

روایت تاریخ

خانه مستوفی الممالک، فقط یک عمارت نیست، بخشی از تاریخ تهران را در خود نگهداری می‌کند. سیدرزاقی می‌گوید: ارزش خانه مستوفی تنها در معماری‌اش خلاصه نمی‌شود.

این بنا بخشی از روایت تاریخی و سیاسی ایران را در دل خود دارد و می‌تواند به عنوان یک مرکز فرهنگی – اجتماعی، حلقه اتصال گذشته و حال محله سنگلج باشد. مرمت و بازگشایی این خانه می‌تواند فرصتی بزرگ برای احیای حیات اجتماعی، فرهنگی و حتی گردشگری محله باشد.

وی می‌افزاید: سال‌هاست درهای این خانه بسته مانده و همین سکوت طولانی باعث شده ارتباط مردم با میراث محله‌شان گسسته شود. فرسودگی و خطر تخریب، هر روز سایه سنگین‌تری بر بنا می‌اندازد و در این میان، فرصت‌های ارزشمند فرهنگی و اجتماعی از دست می‌روند.

امروز بسیاری از ما شهروندان و فعالان میراث فرهنگی سنگلج بر این باوریم که بازگشایی خانه مستوفی، نه‌تنها پاسداشت تاریخ و معماری سنتی است، بلکه می‌تواند به نقطه‌ای محوری برای زنده‌سازی هویت محله تبدیل شود. ما آمادگی داریم جلسات کارگروه‌های تخصصی شش‌گانه رویداد TEDxSangelajWomen را که تحت لیسانس بنیاد جهانی TED برگزار می‌شود، در خانه مستوفی‌الممالک برگزار کنیم. این کار می‌تواند خانه مستوفی را از یک میراث خاموش به قلبی تپنده برای آینده محله سنگلج بدل کند.

هویت تهران

محله سنگلج، فقط یک بافت تاریخی نیست، این محله ریشه‌های هویتی تهران را در خود جای داده است. سیدرزاقی با اشاره به این مطلب توضیح می‌دهد: هویت سنگلج در پیوند میان معماری اصیل، فرهنگ محلی، روابط اجتماعی همسایگان و خاطرات جمعی نسل‌ها شکل گرفته و هر کوچه و هر خانه‌ای در این محله، بخشی از داستانی است که تهران را از یک شهر کوچک قاجاری به پایتختی بزرگ بدل کرد.وی می‌افزاید: خانه مستوفی‌الممالک، به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین بناهای محله، نقشی کلیدی در این هویت ایفا می‌کند. این بنا نه‌فقط یادگار یک شخصیت سیاسی اثرگذار، بلکه نشانه‌ای عینی از دوران و سبک زندگی مردم آن زمان است. خانه مستوفی همچون یک آینه، گذشته را در برابر امروز قرار می‌دهد و نشان می‌دهد که چگونه فرهنگ، سیاست و معماری در هم تنیده‌اند.

رویدادهای TEDx چیست؟

TEDx مجموعه‌ای از رویدادهای مستقل است که تحت مجوز TED در سراسر جهان برگزار می‌شوند. امیرسالار سیدرزاقی توضیح می‌دهد: TED یک سازمان غیرانتفاعی جهانی است که فعالیت خود را با شعار «ایده‌ها ارزش گسترش دارند» آغاز کرد. TEDxSangelaj یکی از رویدادهای TEDx در ایران، تحت لایسنس TED در محله تاریخی سنگلج تهران برگزار می‌شود.

وی می‌افزاید: هدف ما از برگزاری این رویداد، معرفی ایده‌ها و تجربیات الهام‌بخش ایرانیان و ایجاد یک جامعه فعال محلی برای گفتگو درباره آینده، خلاقیت و نوآوری است. ویژگی‌های برنامه، گردهم آوردن سخنرانان ایرانی از حوزه‌های گوناگون، تمرکز بر ظرفیت‌های بومی، مسائل اجتماعی و فرهنگی مرتبط با ایران با رعایت اصول بین‌المللی TEDx است که در عین حال رنگ و بوی محلی دارد.