وداع هندی‌ها با افسانه‌ای به نام میگ۲۱
مخاطب ۲۴، شصت سال حضور، هزاران ساعت پرواز، صدها نبرد و ده‌ها روایت پر از افتخار؛ سرانجام نیروی هوایی هند با جنگنده‌ای وداع می‌کند که نه فقط یک هواپیما، بلکه بخشی از هویت نظامی و حتی بخشی از حافظه جمعی این کشوراست یعنی جنگنده میگ۲۱، این جنگنده افسانه‌ای که در سال ۱۹۶۴ وارد خدمت شد، برای نسل‌های متوالی خلبانان هندی حکم دانشگاه نظامی را داشت؛ جنگنده‌ای با آن آسمان‌های پرخطر، پرواز در سرعت مافوق صوت، مانور‌های نفس‌گیر و حتی نبرد‌های هوایی واقعی را تجربه کردند. برای بسیاری از آنها، نخستین و آخرین عشق پروازی، همین پرنده سبک بود که به قول یک تکنیسین قدیمی «فقط کافی بود باک سوختش پر باشد؛ راه می‌افتاد و می‌رفت.»
از شوروی تا شبه قاره هند
میگ۲۱ محصول دفتر طراحی میکویان و گورویچ در شوروی بود؛ هواپیمایی ساده، سریع و قابل‌اعتماد که با همان منطق معروف روسی ساخته شد: «سلاح باید زیاد، ارزان و قابل‌اتکا باشد.» شوروی می‌خواست با جنگنده‌ای سبک و مافوق صوت، آسمان را پر کرده و برتری عددی را به سلاحی استراتژیک تبدیل کند. همین فلسفه باعث شد که میگ۲۱ به پرتیراژترین جت مافوق صوت تاریخ بدل شود؛ بیش از ۱۱ هزار فروند از آن در چهار قاره پرواز کردند. هند یکی از بزرگ ترین کاربران این هواپیما بود. با کمک مستقیم مسکو، خط تولید میگ۲۱ در «هندوستان ایروناتیکز» راه‌اندازی شد و هزاران مهندس و کارگر هندی در این روند، صنعتی پیشرفته شوروی را تجربه کردند. در واقع، می‌توان گفت میگ۲۱ نقطه آغاز تحول صنعتی هند در حوزه هوایی بود.
در آتش جنگ‌ها
میگ۲۱ خیلی زود فرصت خودنمایی پیدا کرد. در جنگ ۱۹۷۱ هند و پاکستان، این پرنده نقشی تعیین کننده در کسب برتری هوایی برای هند ایفا کرد. لقب «نابودکننده باندها» (Runway Buster) را از آن خود کرد، زیرا با حملات دقیق و مداوم، باند‌های پروازی پاکستان را از کار انداخته و دشمن را در زمین میخکوب می‌نمود. در همان جنگ بود که نخستین درگیری مافوق صوت در شبه قاره هندوستان رقم خورد: یک میگ۲۱ هندی با توپ ۲۳ میلی‌متری خود، یک اف ۱۰۴ استارفایتر پاکستانی را شکار کرد و نام خود را در تاریخ جاودانه ساخت. دهه‌ها بعد، در ماجرای حمله هوایی به بالاکوت (۲۰۱۹)، بار دیگر میگ۲۱ در کانون توجه جهانی قرار گرفت. هند با همین جنگنده قدیمی توانست یک فروند F-۱۶ پاکستانی را سرنگون کند. برای مردم هند، این تصویر نماد جسارت و جان‌سختی بود؛ نمادی از پرنده‌ای که علی‌رغم سن بالا، هنوز می‌توانست زهرآگین باشد.
درد و داغ
اما داستان میگ-۲۱ فقط آکنده از افتخار نبود. این جنگنده، همان‌قدر که پیروزی آفرید، مرگ و داغ نیز به جا گذاشت. ده‌ها سانحه هوایی در طول پنج دهه، بیش از ۱۷۰ خلبان و ۴۰ غیرنظامی را به کام مرگ کشاند. لقب تلخ «تابوت پرنده» بار‌ها در رسانه‌ها تکرار شد. مهندسان نیروی هوایی بار‌ها هشدار داده بودند که کافی است یک پرنده کوچک وارد موتور آن شود ود تا موتور خاموش گردد و هواپیما سقوط کند. این حقیقت تلخ باعث شد هر بار که صدای غرش میگ۲۱ از باندها بلند می‌شد، سایه‌ای از نگرانی نیز بر دل خانواده‌ها سنگینی کند.
تولدی دوباره
در دهه ۹۰ میلادی، هند برای زنده نگه داشتن این افسانه به سراغ ارتقا آن رفت، با همکاری روس‌ها پروژه‌ای آغاز شد که به تولد نسخه «میگ۲۱ بایسون» انجامید. این نسخه به رادار جدید، موشک‌های پیشرفته و نمایشگرهای جدید مجهز شده و توان رزمی‌اش به سطح جنگنده‌های نسل چهار رسید. در واقع، بایسون نه تنها جان تازه‌ای به این جنگنده دمید، بلکه نشان داد که حتی طراحی‌های قدیمی هم اگر درست بازآفرینی شوند، می‌توانند در میدان نبرد مدرن حرفی برای گفتن داشته باشند. همین بایسون بود که در آخرین سال‌های خدمت بار‌ها قدرت خود را نشان داد و ثابت کرد هنوز هم کهنه سربازی وفادار است.
راز ماندگاری میگ۲۱
راز ماندگاری میگ۲۱ چیزی فراتر از تکنولوژی و سرعت است، ترکیب قیمت پایین، تعمیرات ساده، و کارایی قابل قبول باعث شد این هواپیما برای کشور‌های در حال توسعه انتخابی بی‌بدیل باشد. آمریکایی‌ها وقتی نسخه‌های غنیمتی آن را آزمایش کردند، ناچار اعتراف کردند که «میگ۲۱ مثل یک خودروی خانوادگی است؛ فقط سوخت بریز و پرواز کن.» همین ویژگی باعث شد که حتی کشور‌های کوچک هم توانایی خرید و نگهداری آن را داشته باشند و آسمان خود را ایمن نگه دارند. میگ۲۱ برای بسیاری از دولت‌ها، به معنای واقعی کلمه «امنیت ارزان قیمت» بود.
پایان یک دوره، آغاز یک خاطره
اکنون با خروج میگ۲۱ از خدمت، نه فقط یک جنگنده بازنشسته نمی‌شود؛/ فصلی کامل از تاریخ نیروی هوایی هند بسته می‌شود. پرنده‌ای که برای برخی خلبانان بیش از شش هزار پرواز ثبت کرد، برای برخی نماد پیروزی در جنگ و برای برخی دیگر یادآور دوستانی است که هیچ‌گاه از پرواز برنگشتند. این وداع، وداع با آهن و پیچ و مهره نیست؛ وداع با نسلی از رویاها، فداکاری‌ها و خاطره‌هاست. شاید سال‌ها بعد، وقتی آخرین B-۵۲ آمریکایی هم زمین‌گیر شد، هنوز در گوشه‌ای از جهان یک میگ۲۱ غرش کرده و به ما یادآوری کند که بعضی طراحی‌ها فراتر از یک پرنده جنگی، به نمادی از یک دوران تبدیل می‌شوند؛ دورانی که حالا به تاریخ پیوسته است.
