ایران و عراق؛ متحدان استراتژیک و ستون‌های ثبات و امنیت منطقه
مخاطب ۲۴، جمهوری اسلامی ایران، همچنان با قدرت در منطقه حضور دارد و پس از جنگ ۱۲ روزه، نه تنها دایره قدرت منطقه‌ای کشور محدود نشده، بلکه وسعت بیشتری یافته است. انتخاب عراق به عنوان نخستین مقصد سفر‌های خارجی علی لاریجانی دبیر جدید شورای عالی امنیت ملی، نشانه بارزی از اهمیت روابط طرفین است، آن هم در شرایطی که اولین سفر خارجی مسعود پزشکیان به عنوان رئیس جمهور ایران نیز به مقصد بغداد بود. این نشانه روشنی است که عراق همچنان اولویت استراتژیک تهران است.
عراق، به یمن همکاری‌های گسترده ایران در دوران پساصدام، توانسته از گذرگاه‌های دشوار آشوب داخلی، اشغال، حملات تروریستی و مشکلات زیرساختی، گذر کند. در وصف این وضعیت باید گفت جمهوری اسلامی ایران، به عنوان مهمترین حامی در زمینه نجات عراق از حملات تروریست‌ها و تامین ثبات و امنیت داخلی این کشور، حالا این همسایه خود را در موقعیتی قرار داده که از مقام یک کشور نیازمند به یک شریک اقتصادی امنیتی موثر و مهم، ارتقا یافته است. در نتیجه، آیین عظیم و باشکوهی همچون راهپیمایی میلیونی اربعین حسینی، در سایه تامین امنیت و همکاری متقابل، بدون مانع و چالش پیش می‌رود و از دیگر سو، در حوزه‌های اقتصادی نیز، در تمام گذرگاه‌های مرزی، تردد، رونق و امنیت، جریان دارد.
ایران و عراق در کنار هم، ستون‌های اصلی خیمه امنیت منطقه هستند نه فقط به دلیل مرز مشترک ۱۴۵۸ کیلومتری‌شان، بلکه به دلیل اینکه سوابق همکاری به مدت دو دهه گذشته، انباشتی از درک متقابل و تلاش برای حفظ منافع طرفین، به وجود آورده است. این دو کشور در گستره جغرافیایی مهم خود، چنان نقش امنیتی مهمی دارند که ثبات آنها مستقیماً بر امنیت مسیر‌های انرژی، کریدور‌های تجاری و خطوط تدارکات و زنجیره تامین، تأثیر می‌گذارد. آنها به طور مشترک ذخایر عظیم نفت و گاز را کنترل می‌کنند؛ عراق در بصره و کرکوک، ایران در خوزستان و میادین فراساحلی. سیاست هماهنگ انرژی می‌تواند پویایی اوپک و استراتژی‌های قیمت‌گذاری منطقه‌ای را تغییر دهد.
توافق‌هایی برای حفظ امنیت متقابل
طی سالیان گذشته، توسعه روابط بین ایران و عراق، تمام حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را دربرگرفته است. بدون شک، علاوه بر زمینه‌های تاریخی و فرهنگی و اخوت بین مردم مسلمان دو کشور، عامل دیگری برای توسعه روابط دوجانبه وجود دارد که همانا حفظ امنیت است. نقطه اوج همراهی‌های امنیتی بین ایران و عراق در سالیان گذشته، به امضای توافقنامه ۱۹ مارس ۲۰۲۳ میلادی باز می‌گردد که بین علی شمخانی دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی ایران و قاسم الاعرجی مشاور امنیت ملی عراق امضا شد.
اولویت و محوریت مهم در آن توافقنامه «جلوگیری از استفاده از عراق به عنوان پایگاهی برای گروه‌های معاند و ضدانقلاب اسلامی به ویژه در کردستان عراق» بود. علاوه بر مقامات و نهاد‌های سیاسی و امنیتی، نیرو‌های مسلح نیز به شکلی جدی برای اجرای این توافق به میدان آمدند و همکاری دوجانبه، باعث شد گروه‌های ورشکسته ضدانقلاب، از مناطق مرزی جمهوری اسلامی ایران دور نگه داشته شوند و کمپ‌ها و مقر‌های آنان تخلیه شود.
در چارچوب این توافق امنیتی، موضوع خنثی سازی، خلع سلاح و رفع تهدید گروه‌های جدایی‌طلب در نزدیکی مرز غربی ایران و عراق، به عنوان خط قرمز امنیتی تهران مورد تاکید قرار گرفت و علاوه بر این، تامین امنیت مرز مشترک از طریق هماهنگی مشترک، تلاش برای مبارزه با قاچاق و مبارزه با افراط‌گرایی و حملات مرزی، اصلی‌ترین بستر‌های همکاری را تشکیل دادند.
دستاورد این همکاری طولانی مدت، رسیدن به نقطه‌ای به نام درک امنیتی مشترک است. به همین دلیل است که قاسم الاعرجی مشاور امنیت ملی عراق، آشکارا اعلام کرده که «امنیت ایران و عراق در هم تنیده است و به همین خاطر، بغداد تمایل دارد توافقنامه امنیتی قبلی را اجرا کند و در عین حال، برای توافق‌های جدید هم آمادگی لازم را دارد». تحسین الخفاجی سخنگوی فرماندهی عملیات مشترک عراق نیز گفته است: «عراق کاملاً به اجرای توافقنامه امنیتی متعهد است. به همین خاطر، اقدامات لازم با هدف جلوگیری از استفاده از خاک عراق برای حمله به همسایگان انجام می‌شود». توافقنامه امنیتی ایران و عراق نشان دهنده یک همسویی استراتژیک در حفظ ثبات منطقه‌ای، تأمین امنیت مرز‌ها و مقابله با تروریسم است. علیرغم چالش‌های اجرایی، عراق همواره این همکاری را ضروری و سودمند برای هر دو طرف می‌داند.
بررسی شواهد میدانی نشان دهنده این واقعیت است که دولت مرکزی عراق، میزان بالایی از پایبندی به توافق و همکاری امنیتی با ایران را به نمایش گذاشته، اما در میدان عمل، چالش‌هایی در اجرای توافقنامه مشاهده شده که مربوط به نارسایی‌ها و ناهماهنگی‌های داخلی اقلیم کردستان عراق است. یکی از مهمترین انتقادات ایران در این زمینه، عدم فراهم آوردن زمینه خلع سلاح همه گروه‌های معاند است.
شکست آمریکا در ایجاد شکاف میان تهران و بغداد
در دو دهه گذشته، جمهوری اسلامی ایران، همواره با تمام گروه‌ها و جریانات سیاسی عراق ارتباط مداوم داشته و دارد. این در حالی است که آمریکا به طور آشکار، بار‌ها تلاش کرده تا با استفاده از خدعه‌ها و ابزار‌های مختلف، تمام جریانات سیاسی و نهاد‌های اجرایی عراق را از ایران دور کند. با این وصف، هنوز هم چنین شرایطی روی نداده و بار‌ها در بزنگاه‌های اختلافات سیاسی داخلی، رهبران عراقی از مسئولان ایرانی خواسته‌اند تا با توجه به حسن نیت و دیدگاه برادرانه‌ای که به همه‌ی گروه‌ها دارند، در مقام میانجی و مشاور، وارد عمل شوند.
عراق هم اکنون ظرفیت‌های قابل توجهی برای میانجیگری سیاسی در منطقه پیدا کرده و استفاده از این توان قابل توجه، دستاورد‌های ارزشمندی در روابط تهران بغداد داشته و حالا از خلیج فارس گرفته تا اتحادیه عرب و مناطق دیگر، دستگاه دیپلماسی عراق، مرجعی برای رایزنی دیپلماتیک و ارائه تصویری دقیق و منصفانه از اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. در نتیجه به طور طبیعی، آمریکا و رژیم صهیونیستی، به دنبال فرصت هستند تا امکان همکاری دیپلماتیک و امنیتی را از این دو کنشگر موثر منطقه بگیرند، اما شواهد نشان داده که تهران و بغداد، هوشیارتر از آن هستند که چنین فرصتی به دست دشمنان دهند.
