نکات مهم در خصوص مکانیسم ماشه
مخاطب۲۴- محسن عبداللهی استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه بهشتی نوشت:
به‌عنوان نکته اول می‌توان گفت اصطلاح مکانیسم ماشه در برجام وجود ندارد، اما نظر به ماهیت امکان بازگرداندن وضعیت به قبل از برجام از سوی هر دو طرف آن، از آن به‌عنوان مکانیسم ماشه یاد شده است.
دوم؛ بعد از سال ۲۰۱۸ و پس از خروج غیرقانونی آمریکا از برجام، ایران به‌طور عملی از این سازوکار استفاده کرده و برخی از تعهدات برجامی خود را معلق کرده است: غنی‌سازی بالای ۶۴.۳ (تا ۶۰ درصد) و همچنین افزایش ذخایر اورانیوم تا ۴۰۸کیلوگرم.
سوم؛ دولت‌های اروپایی عضو برجام، بدون در نظر گرفتن بازگشت تحریم‌های یکجانبه آمریکا، اقدامات ایران را نقض تعهدات برجامی اعلام کرده‌اند.
چهارم؛ این دولت‌ها بدون حسن‌نیت تا آخرین لحظاتی که می‌توانستند از مکانیسم ماشه استفاده کنند، از این کار خودداری کرده‌اند تا پس از بهره‌مندی از مواهب نظارتی برجام، در دقیقه نود، پس از ۱۰سال ماشه را بچکانند. آنها اکنون که به دلیل بمباران سایت‌های اتمی ایران و خارج شدن بازرسان آژانس دیگر نظارتی بر سایت‌های ایران ندارند، تهدید به استفاده از مکانیسم ماشه کرده‌اند. اما این مکانیسم چیست؟ این مکانیسم در بند‌های ۳۷ -۳۶ بخش کلیات برجام با عنوان مکانیسم حل و فصل اختلافات برجام گنجانیده شده است.
پنجم؛ به موجب این مکانیسم هرکدام از طرف‌های برجام، اعم از ایران و ۱+۵، درصورتی‌که بر این باور باشد که طرف مقابل تعهدات برجامی خود را انجام نمی‌دهد می‌تواند موضوع را را به «کمیسیون مشترک برجام» ارجاع بدهد. این ارجاع گام اول چکاندن ماشه محسوب می‌شود، اما این انتهای کار نیست.
ششم؛ باید فرآیندی برای حل اختلاف طی شود. کمیسیون ۱۵روز وقت دارد که به حل اختلاف بپردازد. البته کمیسیون می‌تواند با اجماع این مهلت را تمدید کند که با توجه به ضیق وقت بعید است. در صورت عدم توفیق کمیسیون، هر دولتی می‌تواند موضوع را به «وزاری خارجه» اعضای برجام ارجاع بدهد.
هفتم؛ وزرای خارجه ۱۵روز وقت دارند که به موضوع اختلاف رسیدگی کرده و حل اختلاف بکنند. البته ممکن است موازی با رسیدگی وزیران یا به جای آن، موضوع در «هیات مشورتی» مرکب از نمایندگان دولت‌های طرف اختلاف به‌علاوه یک نماینده ثالث، مطرح و طی ۱۵روز رسیدگی شود. نظر هیات مشورتی، غیرالزامی است.
هشتم؛ کمیسیون مشترک حداکثر تا ۵روز وقت دارد تا با لحاظ نظریه هیات مشورتی، حل اختلاف بکند (مجموعا تا اینجا ۳۵ روز طی شده است). اگر باز هم توافق حاصل نشود دولت یا دولت‌های آغازگر مکانیسم می‌توانند ادعای خود را به‌عنوان یک «عدم‌پایبندی جدی» در نظر بگیرند.
نهم؛ در این صورت آنها دو گزینه دارند: گزینه اول اینکه این دولت یا دولت‌ها می‌توانند موضوع حل‌نشده را به‌عنوان مبنایی برای توقف اجرای بخشی یا تمام تعهدات در برجام در نظر بگیرند. این گزینه در مورد دول غربی نامحتمل است، زیرا آنها قبلا با همراهی با تحریم‌های یکجانبه دولت آمریکا، عملا اجرای تعهدات خود را متوقف کرده‌اند.
دهم؛ اما طبق گزینه دوم، دولت یا دولت‌های غربی آغازگر مکانیسم ماشه، می‌توانند اعتقاد خود مبنی بر عدم‌پایبندی دولت ایران را به شورای امنیت سازمان ملل گزارش کنند. این گزارش باید همراه با گزارشی از طی با حسن‌نیت سازوکار حل اختلاف برجام برای حل اختلاف باشد.
یازدهم؛ در این صورت شورا تا ۳۰روز (پس جمعا ۶۵روز) وقت خواهد داشت که قطعنامه‌ای دایر بر «تداوم لغو تحریم‌ها» تصویب کند. اعضای دائم شورا در تصویب این قطعنامه حق وتو خواهند داشت و بدیهی است که آنها چنین قطعنامه‌ای را وتو خواهند کرد. البته ممکن است طی توافقی با ایران این تداوم لغو برای مدت محدودی تصویب شود تا امکان مداخله برجامی شورا همچنان محفوظ باشد.
دوازدهم؛ در هر صورت اگر چنین قطعنامه‌ای در ۳۰ روز تصویب نشود تمامی قطعنامه‌های تحریمی سابق شورای امنیت علیه ایران (۵قطعنامه) اعاده خواهند شد. مگر اینکه شورا تصمیم دیگری بگیرد.
در مقابل در برجام ذکر شده که ایران در صورت اعاده تحریم‌ها، این اقدام را به عنوان مبنایی برای عدم‌اجرای تعهدات برجامی‌اش در نظر خواهد گرفت، یعنی بازگشت همه به قبل از برجام! مطالعه سازوکار حل اختلاف برجام نشان می‌دهد که هرچند ایران باید تمام تلاش خود را برای ممانعت از فعال‌سازی مکانیسم ماشه به خرج بدهد، اما خود این مکانیسم به معنای آغاز فرآیند ۶۵روزه مذاکرات و تعاملات سیاسی است.
در هر کدام از این فواصل زمانی ایران با همکاری با چین و روسیه و البته مذاکره مستقیم موازی با آمریکا می‌تواند ابتکاراتی برای عقیم گذاشتن مکانیسم ماشه پیشنهاد کند. بحث دقیق فنی و حقوقی در مورد منتفی شدن بخشی از موضوع برجام به دلیل بمباران و تخریب تاسیسات هسته‌ای و تحدید غنی‌سازی برای اطمینان از تامین نیاز‌های فعلی و آتی و حتی تعلیق موقت غنی‌سازی برای برون‌رفت از انسداد فعلی از جمله این پیشنهادهاست که باید مورد بررسی قرار گیرند.
