مکانیسم ماشه چیست و چگونه فعال می‌شود؟
مخاطب۲۴- مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک (Snapback Mechanism) یکی از مفاهیم کلیدی در توافق هسته‌ای ایران، معروف به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، است که در سال ۲۰۱۵ بین ایران و گروه ۱+۵ (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) به امضا رسید. این سازوکار که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد تعریف شده، به‌عنوان ابزاری برای نظارت بر اجرای تعهدات برجام و تضمین پایبندی طرفین طراحی شده است.
اما این مکانیسم، به دلیل ماهیت حقوقی و سیاسی خاص خود، همواره موضوع بحث و جدل بوده و به‌ویژه در سال‌های اخیر با افزایش تنش‌ها بین ایران و کشور‌های غربی، به یکی از مسائل حساس در دیپلماسی بین‌المللی تبدیل شده است. این مقاله به بررسی چیستی مکانیسم ماشه، نحوه فعال‌سازی آن، و تبعات احتمالی فعال شدن آن برای ایران می‌پردازد.
مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک به سازوکاری اشاره دارد که به اعضای امضاکننده برجام اجازه می‌دهد در صورت ادعای نقض تعهدات از سوی ایران، تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل را که پیش از برجام علیه ایران اعمال شده بودند، به‌سرعت بازگردانند. این سازوکار در بند‌های ۳۶ و ۳۷ برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت گنجانده شده است و به دلیل ویژگی‌های خاص خود، از جمله غیرقابل وتو بودن، به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای فشار بر ایران شناخته می‌شود.
نحوه عملکرد مکانیسم ماشه
فرآیند فعال‌سازی مکانیسم ماشه به شرح زیر است:
شکایت اولیه: اگر یکی از اعضای برجام (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا، آلمان یا اتحادیه اروپا) معتقد باشد که ایران تعهدات خود را نقض کرده است، می‌تواند شکایتی را به کمیسیون مشترک برجام ارائه دهد.
بررسی در کمیسیون مشترک: این کمیسیون، متشکل از نمایندگان ایران و کشور‌های ۱+۵، ۱۵ روز فرصت دارد تا موضوع را بررسی کند. این مدت می‌تواند با توافق طرفین تمدید شود.
ارجاع به سطح وزرا: اگر اختلاف در کمیسیون حل نشود، موضوع به وزرای خارجه کشور‌های عضو ارجاع می‌شود که ۱۵ روز دیگر (قابل تمدید) برای حل اختلاف فرصت دارند.
ارجاع به شورای امنیت: در صورت عدم حل اختلاف، شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد. شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب کند. اگر چنین قطعنامه‌ای تصویب نشود یا یکی از اعضای دائم شورای امنیت (دارای حق وتو) آن را وتو کند، تحریم‌های پیشین به‌طور خودکار بازمی‌گردند.
بازگشت خودکار تحریم‌ها: ویژگی کلیدی مکانیسم ماشه، وتوی معکوس است. برخلاف روند معمول شورای امنیت که برای اعمال تحریم نیاز به رأی مثبت اعضا دارد، در اینجا ادامه تعلیق تحریم‌ها نیازمند تصویب قطعنامه است. اگر این قطعنامه تصویب نشود، تحریم‌ها به‌طور خودکار اعمال می‌شوند و هیچ کشوری، حتی چین یا روسیه، نمی‌تواند با وتو مانع آن شود.
تاریخچه و زمینه طراحی
مکانیسم ماشه به پیشنهاد سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در مذاکرات برجام گنجانده شد تا به‌عنوان تضمینی برای اجرای تعهدات طرفین عمل کند. هدف اصلی آن، ایجاد بازدارندگی برای جلوگیری از نقض توافق توسط ایران بود، اما در عین حال، به دلیل ساختار غیرقابل وتو، به ابزاری برای فشار کشور‌های غربی تبدیل شده است. این مکانیسم تا اکتبر ۲۰۲۵ (مهر ۱۴۰۴) اعتبار دارد و پس از آن، در صورت عدم تمدید قطعنامه ۲۲۳۱، امکان فعال‌سازی آن از بین می‌رود.
شرایط فعال‌سازی مکانیسم ماشه
فعال‌سازی مکانیسم ماشه معمولاً در شرایطی مطرح می‌شود که یکی از طرف‌های برجام مدعی شود ایران تعهدات هسته‌ای خود را نقض کرده است. از جمله این تعهدات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
محدودیت در سطح غنی‌سازی اورانیوم.
کاهش تعداد سانتریفیوژها.
بازطراحی راکتور آب سنگین اراک.
اجرای پروتکل الحاقی و نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی.
در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و کاهش تعهدات هسته‌ای ایران در پاسخ به تحریم‌های یک‌جانبه، کشور‌های اروپایی (فرانسه، بریتانیا و آلمان) بار‌ها تهدید به فعال‌سازی این مکانیسم کرده‌اند. به‌ویژه، تصمیم ایران در سال ۲۰۲۵ برای تعلیق همکاری‌های داوطلبانه با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در واکنش به حملات نظامی اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای، خطر فعال‌سازی اسنپ‌بک را افزایش داده است.
آیا آمریکا می‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کند؟
پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، بحث‌های حقوقی درباره توانایی این کشور برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه بالا گرفت. آمریکا مدعی است که به‌عنوان یکی از مشارکت‌کنندگان اولیه در قطعنامه ۲۲۳۱، همچنان حق فعال‌سازی این مکانیسم را دارد. اما ایران، روسیه، چین و اتحادیه اروپا معتقدند که خروج آمریکا از برجام، این کشور را از جایگاه حقوقی لازم محروم کرده است. با این حال، آمریکا می‌تواند از طریق کشور‌های دیگر، مانند تروئیکای اروپایی (فرانسه، بریتانیا، آلمان)، به‌طور غیرمستقیم این مکانیسم را فعال کند.
تبعات فعال‌سازی مکانیسم ماشه برای ایران
فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند پیامد‌های گسترده‌ای در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، دیپلماتیک و امنیتی برای ایران به همراه داشته باشد. در ادامه، این تبعات به تفصیل بررسی می‌شوند:
۱. پیامد‌های اقتصادی
بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، که شامل شش قطعنامه تحریمی مصوب بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ است:
تحریم‌های نفتی و کاهش صادرات: بازگشت تحریم‌های نفتی، محدودیت‌های بیمه و کشتیرانی.
مسدود شدن دارایی‌ها: دارایی‌های ایران در بانک‌های خارجی مسدود شده و نقل‌وانتقال مالی بین‌المللی با محدودیت‌های شدید مواجه می‌شود.
توقف تجارت بین‌المللی: محدودیت‌های بانکی و تجاری.
۲. پیامد‌های سیاسی و دیپلماتیک
بازگشت به فصل هفتم منشور سازمان ملل: فعال‌سازی اسنپ‌بک می‌تواند پرونده ایران را به ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل بازگرداند.
۳. پیامد‌های امنیتی
افزایش تنش‌های منطقه‌ای: بازگشت تحریم‌ها می‌تواند تنش‌های نظامی و سیاسی در منطقه خاورمیانه را تشدید کند، به‌ویژه با توجه به درگیری‌های اخیر با اسرائیل و آمریکا.
تهدید خروج از NPT: ایران تهدید کرده است که در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه، ممکن است از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) خارج شود.
تجدیدنظر در سیاست هسته‌ای: عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، هشدار داده است که در صورت فعال شدن اسنپ‌بک، ایران ممکن است در سیاست خود مبنی بر عدم توسعه تسلیحات هسته‌ای تجدیدنظر کند، هرچند تأکید کرده که ایران تاکنون از این مسیر خودداری کرده است.
تلاش‌های ایران برای جلوگیری از اسنپ‌بک
ایران از طریق دیپلماسی فعال و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تلاش کرده است از فعال‌سازی مکانیسم ماشه جلوگیری کند. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، تأکید کرده است که همکاری ایران با آژانس متوقف نشده و از طریق شورای عالی امنیت ملی مدیریت می‌شود. همچنین، ایران با رایزنی با کشور‌های چین، روسیه و حتی اروپا سعی در کاهش تنش‌ها و حفظ بستر حقوقی برجام دارد. با این حال، افزایش تنش‌های نظامی و سیاسی، به‌ویژه پس از حملات به تأسیسات هسته‌ای ایران، این تلاش‌ها را با چالش مواجه کرده است.
آیا فعال‌سازی مکانیسم ماشه قریب‌الوقوع است؟
تا تاریخ ۱۴ جولای ۲۰۲۵، هیچ قطعنامه‌ای برای ارجاع رسمی پرونده ایران به شورای امنیت صادر نشده است. با این حال، گزارش‌هایی از تهدید کشور‌های اروپایی، به‌ویژه تروئیکای اروپا، برای فعال‌سازی اسنپ‌بک وجود دارد. شایعاتی مبنی بر ارسال نامه‌ای از سوی آلمان به شورای امنیت در ژوئیه ۲۰۲۵ منتشر شده بود که بعداً توسط وزارت خارجه ایران تکذیب شد. با این وجود، تحلیلگران هشدار می‌دهند که در صورت تداوم وضعیت فعلی و عدم پیشرفت در مذاکرات، احتمال فعال‌سازی این مکانیسم در ماه‌های منتهی به اکتبر ۲۰۲۵ افزایش می‌یابد.
