سریال «معاویه»؛ بازنمایی تاریخ یا تحریف واقعیت؟
به گزارش مخاطب ۲۴: سریال «معاویه»، محصول شبکه‌ام‌بی‌سی عربستان با بودجه‌ای بالغ بر ۱۰۰ میلیون دلار، به یکی از پربحث‌ترین آثار نمایشی جهان اسلام در سال‌های اخیر تبدیل شده است، این سریال که در ژانر تاریخی-حماسی تولید شده، با هدف بازنمایی دوره‌ای حساس از صدر اسلام، واکنش‌های گسترده‌ای را در میان مخاطبان، کارشناسان و نهاد‌های دینی برانگیخته است.
منتقدان معتقدند این سریال با تحریف‌های تاریخی، تصویری غیرواقعی از شخصیت‌هایی، چون معاویه بن ابی‌سفیان ارائه می‌دهد، این گزارش، با روایت جلسه نقد و بررسی و با تکیه بر سخنان کارشناسان برجسته‌ای، چون حمیدرضا حسینی‌دانا (کارشناس رسانه و استراتژی بین‌الملل)، مرتضی احمدی (کارشناس دین و تاریخ اسلام) و آرش فهیم (منتقد سینما)، به بررسی ابعاد مختلف این سریال می‌پردازد.
بازنمایی معاویه: قهرمان یا ضدقهرمان؟
آرش فهیم، منتقد سینما، سریال «معاویه» را اثری شکست‌خورده و فاقد هویت توصیف می‌کند، او معتقد است که این سریال، برخلاف مستندات تاریخی، معاویه را به‌عنوان شخصیتی خوش‌ظاهر، دموکرات و آزاداندیش به تصویر می‌کشد، در حالی که منابع تاریخی او را فردی سرکوبگر و شکمباره معرفی می‌کنند.
فهیم می‌افزاید: هر آنچه در تاریخ درباره معاویه ثبت شده، در این سریال معکوس نمایش داده می‌شود. معاویه که خلافت را به سلطنت موروثی تبدیل کرد، در اینجا به‌عنوان حاکمی نمونه و خدمت‌رسان به تمدن اسلامی معرفی می‌شود.
وی همچنین به ضعف‌های دراماتیک سریال اشاره می‌کند: بیش از ۹۰ درصد سریال را دیالوگ‌های خشک و کشدار تشکیل می‌دهد که فاقد جذابیت لازم برای یک اثر تاریخی است. صحنه‌های اکشن و جنگی که باید بخش عمده یک سریال تاریخی را دربربگیرند، بسیار محدودند.
او طراحی صحنه و لباس را نیز غیرواقعی و بیش‌ازحد تجملاتی می‌داند که با سادگی جامعه صدر اسلام همخوانی ندارد.
تحریف تاریخ یا بازنمایی سیاسی؟
مرتضی احمدی، کارشناس تاریخ اسلام، با نگاهی موشکافانه به سریال می‌پردازد و معتقد است که «معاویه» بیش از آنکه روایتی تاریخی باشد، ابزاری برای بازنمایی سیاسی است.
او می‌گوید: تحریف در این سریال تنها به حذف بخش‌هایی از تاریخ محدود نمی‌شود، بلکه شخصیت‌پردازی‌ها نیز دستخوش تغییر شده‌اند. برای مثال، امام علی (ع) به‌عنوان فردی عافیت‌طلب و فاقد مهارت سیاسی نشان داده شده که با واقعیت تاریخی در تضاد است.
احمدی به نقش معاویه در سریال اشاره می‌کند که به‌گونه‌ای طراحی شده تا یادآور محمد بن سلمان، ولیعهد کنونی عربستان، باشد: معاویه در این سریال به‌عنوان حاکمی مدرن و صلح‌طلب نمایش داده می‌شود که جهان اسلام را به‌روز می‌کند، این تصویرسازی تلاشی برای توجیه سیاست‌های کنونی آل سعود است.
او همچنین به تحریف نقش شخصیت‌هایی، چون هند (مادر معاویه) اشاره می‌کند، که برخلاف شهرت منفی‌اش در تاریخ، در سریال شخصیتی بی‌حاشیه دارد.
احمدی با استناد به منابع تاریخی معتبر مانند تاریخ طبری، بر این باور است که سریال از مستندات تاریخی فاصله گرفته و روایتی گزینشی ارائه می‌دهد: بسیاری از وقایع سریال در هیچ قاموس تاریخی یافت نمی‌شوند. این اثر به‌گونه‌ای طراحی شده که مخاطبان ناآشنا با تاریخ را تحت تأثیر قرار دهد.
چالش‌های فرهنگی و رسانه‌ای
حمیدرضا حسینی‌دانا، کارشناس رسانه، سریال «معاویه» را در بستر چالش‌های فرهنگی و رسانه‌ای امروز بررسی می‌کند.
او معتقد است: این سریال بخشی از تلاش‌های غرب و برخی کشور‌های منطقه برای ترویج «اسلام آمریکایی» است، جوانان ما به دلیل کم‌کاری‌های رسانه‌ای داخلی، جذب فرهنگ غرب می‌شوند. ما از زمان مختارنامه به بعد، کمتر اثری تولید کرده‌ایم که تاریخ، عقاید و ارزش‌های اسلامی را به زبان روز به جوانان منتقل کند.
حسینی‌دانا به خلأ نیازسنجی فرهنگی در ایران اشاره می‌کند: نهاد‌هایی مانند وزارت ورزش و جوانان یا آموزش و پرورش، برنامه‌ای منسجم برای شناخت سبک زندگی و نیاز‌های جوانان ندارند. در مقابل، رسانه‌های خارجی از این خلأ استفاده می‌کنند و با پوشش رویداد‌هایی مانند مسابقات تیم‌های ورزشی دختران ایران، مخاطبان جوان را جذب می‌کنند.
او راهکار را در تقویت رسانه‌های داخلی و بازنگری در سیاست‌های فرهنگی می‌داند و می‌گوید: باید خطوط قرمز را عقب‌تر ببریم و با نیازسنجی دقیق، محتوای جذاب و متناسب با نیاز‌های جوانان تولید کنیم. پلتفرم‌های دیجیتال و صداوسیما ظرفیت بالایی دارند که با مدیریت درست و تخصیص بودجه مناسب می‌توانند تحول‌آفرین باشند.
حسینی‌دانا همچنین بر اهمیت همکاری‌های فرهنگی با کشور‌های همسایه مانند تاجیکستان تأکید می‌کند و می‌گوید: تقویت تبادل فرهنگی با هم‌کیشان می‌تواند زمینه‌های دشمنی را از بین ببرد و دوستی‌های پایدار ایجاد کند.
مقایسه با سریال‌های دیگر
کارشناسان در این گزارش به مقایسه سریال «معاویه» با آثار دیگر نیز پرداختند. فهیم فیلم «الرساله» ساخته مصطفی عقاد را نمونه‌ای موفق در ژانر تاریخی می‌داند که در عرض چند دقیقه، تصویری جامع از جامعه جاهلی ارائه می‌دهد، در حالی که «معاویه» در این زمینه ناکام است.
او همچنین به شباهت‌های سریال با آثار ترکیه‌ای مانند «حریم سلطان» و ضعف در الگوبرداری از سریال‌هایی مانند «مختارنامه» اشاره می‌کند.
احمدی سریال کویتی «الاسباط» (تولید ۲۰۱۰) را اثری مستندتر می‌داند که با وجود خسته‌کننده بودن، به منابع تاریخی وفادارتر است.
او معتقد است سریال «معاویه» با تمرکز بر جذابیت‌های بصری و قهرمان‌پروری، از مستندات تاریخی فاصله گرفته و به‌دنبال تأثیرگذاری بر مخاطبان عام است.
واکنش‌های جهانی و فتاوا
سریال «معاویه» با واکنش‌های گسترده‌ای در جهان اسلام مواجه شده است، بسیاری از نهاد‌های دینی، از جمله دانشگاه الازهر مصر، این سریال را به دلیل تحریف تاریخ مورد انتقاد قرار داده و فتاوایی علیه آن صادر کرده‌اند.
در عراق نیز پخش این سریال با محدودیت‌هایی مواجه شده است. با این حال، برخی کشور‌های عربی از آن به‌عنوان ابزاری برای ترویج روایت‌های سیاسی خود حمایت کرده‌اند.
سریال «معاویه» تلاشی جاه‌طلبانه برای بازنمایی تاریخ صدر اسلام است، اما به دلیل تحریف‌های تاریخی، ضعف‌های دراماتیک و جهت‌گیری‌های سیاسی، نتوانسته به اثری تأثیرگذار تبدیل شود.
این سریال، بیش از آنکه روایتی تاریخی باشد، بازتاب‌دهنده اهداف سیاسی و فرهنگی حامیان خود، است و کارشناسان معتقدند که برای مقابله با چنین آثاری، تولید محتوای رسانه‌ای جذاب و مبتنی بر واقعیات تاریخی در داخل کشور ضروری است.
تقویت همکاری‌های فرهنگی با کشور‌های همسایه، بازنگری در سیاست‌های رسانه‌ای و توجه به نیاز‌های نسل جوان، از جمله راهکار‌هایی است که می‌تواند تأثیرگذاری فرهنگی ایران را در منطقه و جهان افزایش دهد.
در نهایت، «معاویه» هشداری است برای جامعه ایرانی که غفلت از ابزار رسانه، می‌تواند به تحریف هویت و ارزش‌های ملی و دینی منجر شود.
