جزیره توتی میراثی که از طوفان‌ها و جنگ‌ها جان سالم به در برد
مخاطب۲۴- هجدهم آوریل، مصادف با «روز جهانی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی» است؛ روزی برای تأمل در سرنوشت میراث‌هایی که در برابر بلایا و درگیری‌ها ایستاده‌اند یا از پای درآمده‌اند. امسال، با شعار جهانی «میراث در معرض تهدید از بلایا و درگیری‌ها: آمادگی و یادگیری از ۶۰ سال فعالیت ایکوموس» و شعار ملی «تاب‌آوری آثار تاریخی در برابر بحران‌ها»، فرصتی فراهم شده تا تجربه‌ای منحصر‌به‌فرد از قاره آفریقا را مرور کنیم: تجربه جزیره توتی در سودان، تجربه‌ای که چگونه یک جامعه محلی توانست با بهره‌گیری از دانش بومی، خرد جمعی و مشارکت مردمی، از میراث خود در دل بحران‌ها محافظت کند.
توتی؛ قلب تاریخی خارطوم در تلاقی رود‌ها
جزیره توتی در تلاقی‌گاه نیل آبی و نیل سفید، در مرکز خارطوم پایتخت سودان قرار دارد. این جزیره با مساحت تقریبی ۱۰ کیلومتر مربع، از دیرباز محل سکونت قوم ماهاس بوده که از قرن پانزدهم میلادی در آن مستقر شدند. توتی نه تنها یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاههای خارطوم محسوب می‌شود، بلکه با مناظر طبیعی بینظیر، بافت سنتی، معماری بومی و نظام‌های اجتماعی-فرهنگی خاص خود، میراثی زنده و پویا از تاریخ و فرهنگ سودانی است.
با وجود رشد سریع شهرنشینی، صنعتی‌شدن و گسترش ساخت‌وساز در خارطوم، جزیره توتی هویتی مستقل از ساختار شهری حفظ کرده و همچنان پناهگاهی برای حفظ شیوه‌های زندگی سنتی و پایداری فرهنگی است. اما این پایداری، بدون چالش نبوده است.
بحران‌های پی‌درپی؛ از سیلاب تا جنگ داخلی
توتی، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، همواره در معرض خطر سیلاب‌های نیل بوده است. افزون بر آن، در سال‌های اخیر، درگیری‌های سیاسی و نظامی در سودان به‌ویژه از آوریل ۲۰۲۳، تهدیدی جدی برای امنیت ساکنان جزیره و تداوم حیات فرهنگی آن ایجاد کرده است.
در مواجهه با این بحران‌ها، جامعه محلی توتی نه با انتظار کمک خارجی، بلکه با تکیه بر نظام‌های سنتی و تجربه تاریخی خود، مدل‌های ویژه‌ای برای حفاظت از خود و میراثش طراحی کرده است؛ از جمله نظام سنتی «التایا» که اکنون به‌عنوان یک نمونه موفق تاب‌آوری فرهنگی در محافل بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته است.
التایا؛ یک مدل بومی برای مدیریت بحران
سیستم التایا که در دهه ۱۹۴۰ پایه‌گذاری شد، نمونه‌ای بدیع از مدیریت مشارکتی سیلاب در توتی است. در این سیستم، چادر‌هایی در مناطق راهبردی جزیره برپا می‌شد و گروهی از فعالان محلی، به‌صورت شبانه‌روزی جریان رودخانه و علائم وقوع سیل را رصد می‌کردند. ابزار هشدار آنها نه فناوری‌های پیچیده، بلکه صدای طبل‌هایی بود که برای مردم نشانه آغاز یک خطر قریب‌الوقوع بود.
این سیستم، تا به امروز نیز با تحولات مدرن همراه شده، اما اساس آن که مبتنی بر مشارکت مردم، اعتماد اجتماعی و آگاهی محیطی است، همچنان پابرجاست.
تاب‌آوری فرهنگی؛ درسی برای جهان
با شروع جنگ داخلی در سودان در سال ۲۰۲۳، پروژه‌ای با همکاری نهاد‌های بین‌المللی از جمله ICCROM، با هدف افزایش تاب‌آوری فرهنگی در جزیره توتی آغاز شد. این پروژه، نه صرفاً برای حفاظت فیزیکی از جزیره، بلکه برای افزایش توانمندی ساکنان در برابر بحران‌هایی مانند سیل، درگیری، گسست اجتماعی و مهاجرت‌های اجباری طراحی شد.
در این پروژه، علاوه بر اقدامات فیزیکی مانند بهبود سیستم هشدار سیلاب، برنامه‌هایی برای آموزش عمومی، مستندسازی میراث ناملموس، ثبت دانش بومی و توسعه ظرفیت جوانان اجرا شد. همچنین با برگزاری چندین وبینار بین‌المللی، تجربه توتی به‌عنوان الگوی تاب‌آوری فرهنگی در کنفرانس‌ها و مجامع تخصصی به اشتراک گذاشته شد.
ایکروم و نقش‌آفرینی جهانی
مرکز بین‌المللی مطالعات حفاظت و مرمت آثار فرهنگی (ICCROM) که پس از جنگ جهانی دوم تأسیس شد، نقشی کلیدی در مستندسازی و ترویج تجربه توتی ایفا کرده است. این مرکز با تمرکز بر آموزش، تحقیق و مشاوره، تلاش می‌کند تا کشور‌ها را در حفاظت از میراثشان توانمند سازد. تجربه توتی، در سال ۲۰۲۴ از سوی این مرکز به‌عنوان یک نمونه موفق در سطح جهانی معرفی شد.
آیا می‌توان از توتی آموخت؟
اگرچه تجربه توتی سودان، از حیث جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی با ایران تفاوت‌هایی دارد، اما اصل بنیادینی در آن نهفته است که می‌تواند راهگشای بسیاری از برنامه‌های حفاظت در کشور ما نیز باشد: نقش بی‌بدیل مردم در حفاظت از میراث.
در بسیاری از مناطق ایران، از جنوب تا شمال و از شرق تا غرب، ما با تهدید‌های مشابهی روبه‌رو هستیم؛ سیلاب‌ها، زلزله‌ها، خشکسالی و تخریب‌های ناشی از توسعه نامتوازن. در چنین بستری، تجربه‌هایی، چون التایا می‌توانند الهام‌بخش طراحی مدل‌های بومی، کم‌هزینه، مشارکتی و مؤثر در ایران باشند.
از روایت تا راهبرد
جزیره توتی، بیش از آنکه یک منطقه جغرافیایی باشد، نماد زنده‌ای از اتحاد فرهنگ، مردم و محیط است. داستان آن، داستان مقاومت فرهنگی در دل بحران‌هاست. امسال، در سالگرد تأسیس ایکوموس و در روز جهانی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی، پیام توتی به ما این است: تنها با مشارکت واقعی مردم، حفظ دانش‌های بومی، مستندسازی روایت‌های محلی و تلفیق آنها با فناوری‌های نوین، می‌توانیم میراث خود را از تهدید‌های آینده نجات دهیم.
