بررسی عوامل غیر اقتصادی تأثیرگذار بر روی درآمد‌های مالیاتی در ایران

مخاطب ۲۴- در یادداشت قبلی منتشر شده در همین سایت خبری تحت عنوان بررسی عوامل غیر اقتصادی تأثیرگذار بر روی درآمد‌های مالیاتی در ایران (۱) به اثر چگونگی هزینه کرددرآمد‌های مالیاتی توسط دولت بر روی درآمد‌های مالیاتی بحث شد و در این یادداشت قصد داریم به عوامل دیگر غیر اقتصادی تاثیر گذار بر روی درآمد‌های مالیاتی بپردازیم. نظام‌های مالیاتی در دنیا از سه رکن اساسی تشکیل یافته است الف) قوانین و مقررات ب) دستگاه مجری قوانین و مقررات یا همان دستگاه وصول کننده مالیات ج) مودیان مالیاتی یا همان پرداخت کنندگان مالیات. موارد مذکور ارکان اصلی تشکیل دهنده نظام مالیات ستانی یک کشور می‌باشند که نقص و اخلال در یکی از آنها می‌تواند نظام مالیات ستانی را دچار چالش نموده و در صورت کارکرد منفی یکی از موارد مذکور مردم تمایل و رغبتی به پرداخت مالیات نخواهند داشت و نظام مالیاتی به هیچ عنوان کارایی مطلوبی نخواهند داشت و لذا در ادامه نوشتار حاضر به چگونگی تاثیر موارد مذکور به درآمدهی مالیاتی اشاره خواهیم نمود.

الف) تاثیر قوانین و مقررات بر روی درآمد‌های مالیاتی

طبق اصل ۵۱ قانون اساسی که بیان می‌کندهیچ نوع مالیات وضع نمی‌شود مگر به موجب قانون‏. موارد معافیت و بخشودگی و تخفیف مالیاتی به موجب قانون مشخص می‌شود. طبق این اصل قانون اساسی قوانین و مقررات مالیاتی بهعنوان مجوز قانونی وصول مالیات از مؤدیان توسط دولت رکن اساسییکنظام مالیاتی محسوب میگردند، چراکه این قوانین و مقررات نه تن‌ها دربرگیرنده سیاست‌های مالیاتی (از جمله نرخ و پایه مالیاتی و نیز بخشودگی و معافیت مالیاتی) است حاوی فرایند‌های کلی وصول مالیات نیز می‌باشند، بنابراین شاکله اصلی یک نظام مالیاتی در چارچوب قوانین مربوطه تعیین میگردد. از این رو می‌توان اذعان نمود که بهره‌مندی از یک نظام مالیاتی کارآمد در گرو بهره‌گیری از قوانین ومقررات مالیاتی کارا و اثربخش خواهد بود به طوری که اگر بخشی از قوانین ناعادلانه و یا غیر منطبق با شرایط و اوضاع اقتصادی کشور باشد و یا قوانین و مقررات طوری تصویب شوند که تخفیفات و بخشودگی‌های اعطائی به بخش خاصی از فعالین مورد نظر در اقتصادی با هدف فرار قانونی از پرداخت مالیات اعطاء شود ونیز اگر قوانین مالیاتی طوری نوشته شوند که با اعمال نرخ‌ها و معافیت‌های گوناگون برای بخشی از اقتصاد تمایز بین بخش‌های اقتصادی را سبب شود به نوعی اجحاف و ظلم برای بخشی از مؤدیان را باعث شود و بی عدالتی مالیاتی را باعث می‌گردد که مؤدیان مالیاتی به دلیل این که تمام رویداد‌ها و اتفاقات اقتصادی در کشور را رصد می‌کنند با دیدن چنین بی عدالتی و تمایز قنونی بین مؤدیان به قانون مالیات‌ها بی اعتنا شده و هر روشی را برای پرداخت نکردن مالیات امتحان خواهند کرد و تا حد ممکن سعی خواهند نمود از ظرفیت قانونی استفاده کرده و از پرداخت مالیات خودداری نمایند و یا پرداخت آن را به تأخیر بیندازند و از طرفی با دور زدن قانون توسط مؤدیان قانون وجه خویش در جامعه را از دست داده و به سمت بی اعتباری قانون پیش خواهیم رفت ولذا با در نظر گرفتن موارد اشاره شده می‌توان به این نتیجه رسید که داشتن قانون مالیاتی کارآمد و منطبق با واقعیت اقتصادی جامعه ارتباط مستقیم و معناداری با درآمد‌های مالیاتی می‌تواند داشته باشد پس باید اصلاح قوانین و مقررات مالیاتی در راستای کارآمد ساختن و حفظ پویایی نظام مالیاتی همواره مورد توجه سیاستگذاران و برنامه‌ریزان اقتصادی کشورقرارداشته باشد با این وجود، براساس مطالعات صورت گرفته یکی ازعوامل مهم تاثیرگذار بر ناکارآمدی نظام مالیاتی کشور و میزان درآمد‌های مالیاتی وجود نقاط ضعف عدیده درقوانین و مقررات مالیاتی و صدور دستوالعمل‌ها، بخشنامه‌ها، آئین نامه‌ها و نیز احکام مالیاتی صادره از سایر مراجع قانونی که باعث سردرگمی مؤدیان و کسانی که درگیر مسائل مالیاتی هستند شده است و لذا جهت داشتن نظام مالیاتی کارآمد و پویا داشتن قوانین صریح، جامع، ساده و منطبق بر شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور کاملا ضرروری می‌باشد.

ب) تاثیر کارائی سازمان امور مالیاتی بر روی درآمد‌های مالیاتی

یکی دیگر از ارکان مهم و تأثیرگذار و بسیار حساس که تأثیر قابل توجهی بر میزان درآمد‌های مالیاتی کشور دارد سازمان وصول کننده مالیات یا همان سازمان امور مالیاتی کشور می‌باشد سازمان امور مالیاتی به عنوان نماینده دولت در بین فعالین اقتصادی و صاحبان درآمد حضوور داشته و بر فعالیت‌های آنان نظارت کامل دارد تا سهم دولت از درآمد‌های مذکور را به عنوان مالیات از صاحبان درآمد وصول نماید ولذا نحوه برخورد و تعامل سازمان متبوع با مؤدیان مالیاتی در تمکین و پرداخت به موقع مالیات توسط مؤدیان تأثیر مستقیم دارد.

سازمان امور مالیاتی می‌تواند با استفاده از ظرفیت‌هایی قانونی که دارد و قانون‌گذار در اختیارش قرار داده است با مؤدیان تعامل داشته و در شرایط سخت اقتصادی و نیز در مقاطعی از سال که بنگاه‌های اقتصادی نیاز مبرم به نقدینگی دارند با اخذ تضامین معتبر نسبت به تقسیط و به تعویق انداختن اخذ مالیات اقدام نماید و یا اینکه با بخشودگی برخی از جرائم که تعلق جریمه خارج از اختیار مؤدی بوده به نوعی خود را در کنار پرداخت کنندگان مالیات القاء نماید تا مالیات دهندگان سازمان امور مالیاتی را در کنار خود احساس نمایند نه اینکه در برابر خود. سازمان امور مالیاتی کشور می‌تواند با استفاده از آخرین تکنولوژی‌های علم و فن‌آوری نسبت به شناسائی و خالص سازی درآمد واقعی مؤدیان اقدام نموده و با ایجاد اعتماد بین مؤدیان آنها را برای پرداخت مالیات تشویق کند. سازمان امور مالیاتی به دلیل اینکه سالیان سال با فعالین اقتصادی در ارتباط است و به مشکلات و چالش‌های موجود در صنایع به خوبی آگاه است می‌تواند با تقدیم لوایح کارآمد و گره‌گشا توسط وزیر امور اقتصاد و دارائی به هیات دولت و به تبع آن به مجلس شورای اسلامی نسبت به تصویم قوانین و دستورالعمل‌های کارآمد و متناسب با شرایط و اوضاع حاکم بر اقتصاد و فعالین اقتصادی نسبت به حل مشکلات مؤدیان اقدام نموده و شرایط وصول مالیات مناسب را فراهم نموده و با اینکار پرداخت کنندگان مالیات نیز با رضایت کامل و داوطلبانه و شفاف‌تر نسبت به پرداخت مالیات اقدام خواهند نمود؛ و از طرفی اگر سازمان امور مالیاتی کشور خود را جدا از مؤدیان بداند و هدفش وصول مالیات و تأمین بودجه دولت به هر روشی باشد شکاف بزرگی بین مؤدیان و سازمان امور مالیاتی بوجود خواهد آمد که درآمد‌های مالیاتی را شدیدا تحت تأثیر قرار خواهد داد اگر سازمان امور مالیاتی نسبت به بخشودگی جرائم مؤدبان در برخی مواقع اقدام ننماید و یا اینکه نسبت به تقسیط بدهی آنها در شرای سخت اقتصاد اقتصادی اقدام ننماید مؤدیان تا جای ممکن نسبت به استفاده از خلاء‌های قانونی موجود در امر مالیات ستانی استفاده نموده و از پرداخت مالیات خودداری نموده و یا تا جای ممکن پرداخت آن را به تأخیر خواهند انداخت و نیز وقتی مؤدیان مالیاتی متوجه شوند که سازمان امور مالیاتی بدون توجه به تغییرات و گذشت زمان نسبت به اصلاح قوانین موجود اقدام نکرده و نسبت به بروز رسانی و در عین حال ساده سازی و کاربردی نمودن سامانه‌ها و سیستم مالیات ستانی هیچ اقدامی نمی‌کند نسبت به سازمان و وصول مالیات بی‌اعتنا شده و انگیزه پرداخت مالیات را از دست می‌دهند. به طور خلاصه می‌توان گفت که سازمان امور مالیاتی می‌تواند با بروز رسانی، حذف قوانین پیچیده و ساده سازی آنها و نیز ایتفاده از آخرین و پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌های دنیا نسبت به وصول مالیات در کمترین زمان و با عادلانترین صورت مؤدیان را نسبت به پرداخت مالیات ترغیب نموده و از تحمیل هزینه‌های وصول مالیاتی زاید جلوگیری نماید.

ج) تاثیر دانش و آگاهی مؤدیان بر روی درآمد‌های مالیاتی

در واقع مؤدیان مالیاتی همان مخاطبان سازمان امور مالیاتی هستند که نحوه و کیفیت ارتباط این مخاطبان با سازمان مذکور از اهمیت بسیار بالایی در جهت تحقق اهداف سازمان امور مالیاتی برخوردار است به نحوی که علاوه بر مقوله شناسایی فعالیت‌های اقتصادی مؤدیان و اخذ مالیات از آن که خود از وظایف مهم سازمان امور مالیاتی می‌باشد موضوع مهم دیگر در این ارتباط تمکین هر چه بیشتر مؤدیان در برابر نظام مالیاتی می‌باشد. در ارتباط با میزان تمکین مؤدیان از مالیات تشخیصی و پرداخت به موقع مالیات عوامل مختلفی می‌تواند مؤثر باشند. به عبارت دیگر، میزان و نحوه تمکین مؤدیان متأثر از موارد متعددی می‌باشد. به عنوان مثال، کارآمدی قوانین و مقررات، پویایی سازمان اجرایی، کارا و عملکرد آن و نیز نحوه تعامل سازمان مذکور با مؤدیان از عوامل تأثیرگذار بر تمکین مؤدیان می‌باشد، اما در سطحی بالاتر فرهنگ عمومی جامعه، سطح آگاهی مردم و نیز سواد مالی مؤدیان ارتباط تنگاتنگی با این مقوله دارد به عبارت دیگر اگر افراد یک جامعه پرداخت مالیات را به عنوان یک وظیفه اجتماعی برای خود قلمداد کنند و پرداخت مالیات به عنوان یک ارزش و فرهنگ در جامعه تلقی شود دستگاه مالیات ستان در امر مالیات ستانی با مشکلاتی جدی مواجه نخواهد گردید و هزینه وصول مالیات به شدت کاهش خواهد یافت ولی اگر عکس این موارد اتفاق بیفتد وصول مالیات بسیار پرهزینه و غیرقابل پیش‌بینی خواهد شد به نحویکه حتی در حالت ایده‌آل (وجود قوانین و مقررات مالیاتی متناسب و کارآمد و نیز دستگاه مالیاتی مطلوب) چنانچه فرهنگ عمومی جامعه در خصوص مالیات مطلوب نباشد و پرداخت مالیات به عنوان یک وظیفه اجتماعی بین مردم مورد قبول واقع نشود تمکین مالیاتی بهویژه تمکین داوطلبانه در وضعیت مناسب قرار نخواهد گرفت. بررسی‌هادر خصوص تمکین مالیاتی نشان از وضعیت نامطلوب آن به ویژه تمکین داوطلبانه آحاد مردم کشورنسبت به نظام مالیاتی دارد که ریشه آن علاوه برنواقص موجود در ارکان دیگر تا حدود بسیاری در فرهنگ جامعه نهفته است پس دولت باید برای افزایش فرهنگ مالیاتی مردم تلاش نماید و با اتخاذ سیاست‌ها و راهکارهائی پرداخت مالیات را به عنوان یک وظیفه و فرهنگ عمومی در بین مردم نهادینه کند تا فعالین اقتصادی داوطلبانه و مشتاقانه نسبت به پرداخت مالیات اقدام کنند که برخی از راه‌های افزایش فرهنگ مالیاتی وارد نمودن مباحث مالیات در کتاب‌های درسی مقاطع پایه و نیز افزایش بحث و گفت‌و‌گو‌های مالیاتی در رسانه‌های عمومی می‌باشد؛ بنابراین می‌توان عوامل ذیل را در تمکین مناسب آحاد جامعه نسبت به نظام مالیاتی به ویژه تمکین داوطلبانه  مؤدیان مؤثر دانست.

- فرهنگ عمومی مناسب در ارتباط با پرداخت مالیات

- اطلاعرسانی مناسب در خصوص چگونگی هزینه کردن درآمد‌های مالیاتی طی سال‌های متمادی و توجه به اهمیت آن در تغییر نگرش جامعه

- ساده بودن محاسبات و درک افراد از چگونگی تعیین مالیات متعلق به آنها

- احساس عدم وجود تبعیض مالیاتی به مفهوم برخورد یکسان مالیاتی میان مؤدیان همسان

- شفافیت اطلاعاتی بالا در خصوص فعالان اقتصادی کشور

دکتر حسین یوسفی زاده فرد

دکتری اقتصاد و کارشناس ارشد مالیاتی اداره کل امور مالیاتی مودیان متوسط