هنرمندانی که تقدیر‌ها و تقدیم‌ها را نپذیرفتند
مخاطب۲۴- طبق برنامه اعلام شده جشنواره موسیقی فجر، روز اول اجرا به فرهاد فخرالدینی برای ارتقا موسیقی، روز دوم به هنگامه اخوان به‌پاس تلاش‌های این خواننده در تعلیم و تدریس آواز و ارتقا هنر خوانندگی، روز سوم به حسین علیزاده به‌پاس نقش برجسته این نوازنده و آهنگ‌ساز، پژوهشگر در ارتقای موسیقی ایرانی، روز چهارم به فوزیه مجد به‌پاس فعالیت‌های پربار این موسیقیدان، آهنگ‌ساز، اتنوموزیکولوگ و پژوهشگر ایران در گردآوری و مدیریت بخشی از موسیقی نواحی و اقوام ایرانی، روز پنجم به محسن چاووشی به دلیل نقش مهم او در مسئولیت اجتماعی او به‌عنوان یک خواننده و ترانه‌سرا و روز ششم و آخر چهلمین جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر به سیمین غانم به دلیل نقش تأثیرگذار این خواننده در مسیر فعالیت خوانندگان زن تقدیم شد.
همانطور که در اخبار آمد از میان این شش هنرمند، حسین علیزاده، محسن چاووشی و سیمین غانم با انتشار بیانیه‌هایی از پذیرش این تقدیر خودداری کردند. این واکنش‌ها پرسش‌هایی را درباره جایگاه تقدیر رسمی از هنرمندان و معنای آن در فضای فرهنگی امروز ایران مطرح کرده است.
البته در تاریخ هنر، هنرمندان بسیاری از پذیرش امری دولتی، روزی امتناع کردند و روزی پذیرفتند یا شرایط پذیرش یک جایزه و تقدیر و تقدیم را با میل خودشان مطابقت داده‌اند.
واکنش هنرمندان؛ چرا از تقدیر رسمی جشنواره امتناع کردند؟
حسین علیزاده، آهنگ‌ساز و نوازنده برجسته ایرانی، اولین‌بار نیست که تقدیر و جوایزی ازاین‌دست را رد کرده است. او در آذر ۱۳۹۳ نشان شوالیه فرانسه را رد کرد در بیانیه‌ای اعلام کرد که نیازی به چنین عناوینی ندارد و افتخار خود را در همراهی با مردم می‌داند. اگرچه او همان سال نشان شوالیه را نپذیرفت، اما در اردیبهشت همان سال، دولت حسن روحانی از او به‌عنوان یکی از هنرمندان برجسته کشور در مراسم نخبگان تقدیر کرد. او که همواره به کشورش عشق ورزیده در این مراسم حضور یافت و جوایز خود
را از دست حسن روحانی گرفت.
اما اعتراض بعدی مربوط به محسن چاووشی بود. هنرمندی که ترجیح داده دورادور فعالیت کند و همواره از حضور در مراسم‌های رسمی پرهیز کرده، نیز از پذیرش این تقدیر خودداری کرد. او با انتشار پیامی، نشان داد که علاقه‌ای به ورود به چنین فضا‌هایی ندارد و ترجیح می‌دهد ارتباطش با موسیقی و مردم حفظ شود. چاووشی البته هنرمندی مردمی است که آثارش از صداوسیما پخش شده و تا اکنون اعتراضی به آن نهاد یا سایر نهاد‌های دیگر نکرده و این اقدام او موجب پرسش بعضی از کسانی شد که کار‌های او را پیگیری می‌کردند.
سیمین غانم، خواننده نامدار موسیقی ایرانی نیز در واکنش به تقدیم یکی از اجرا‌های جشنواره به نام او، پیامی صوتی منتشر کرد. این سه هنرمند با تصمیم خود، بر استقلال هنری و پرهیز از دریافت تقدیر‌های رسمی تأکید کردند.
واکنش معاون هنری وزیر فرهنگ دلجویی از حسین علیزاده
پس از واکنش حسین علیزاده، نادره رضایی، معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در پیامی از او دلجویی کرد و تأکید کرد که این اقدام تنها نشانه‌ای از احترام به بزرگان موسیقی ایران بوده و تقدیم و ادای احترام به بزرگانی، چون حسین علیزاده وظیفه اوست.
ایده‌ای ارزشمند در تکریم هنرمندان زنده
در بسیاری از موارد، هنرمندان زمانی مورد تقدیر قرار می‌گیرند که دیگر در قید حیات نیستند. اما این رویکرد جشنواره موسیقی فجر که به‌جای نکوداشت پس از مرگ، از بزرگان موسیقی در زمان حیاتشان تقدیر کند، فارغ از پذیرش یا رد آن از سوی هنرمندان، سنتی ارزشمند است.
با وجود واکنش‌های متفاوت، این اقدام اگر با برنامه‌ریزی بهتر اجرا شود، می‌تواند الگویی برای سایر جشنواره‌های فرهنگی و هنری باشد.
امتناع از دریافت جوایز؛ سنتی مسبوق به سابقه
واکنش این سه هنرمند ایرانی بی‌سابقه نیست. در تاریخ هنر و فرهنگ جهان، بسیاری از چهره‌های برجسته از دریافت جوایز رسمی امتناع کرده‌اند. اگرچه مقایسه جشنواره فجر با موارد زیر قیاس مع‌الفارق است؛ اما این مقایسه‌ها گواهی بر روح اعتراضی هنرمندان و نگاه متفاوت آنها به جوایز و تقدیر است. برخی از نمونه‌های مشهور عبارت‌اند از:
۱. کسانی که از دریافت نشان شوالیه یا لقب "سر" خودداری کردند:
حسین علیزاده - در سال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳ شمسی) نشان شوالیه فرانسه را نپذیرفت و دلیلش را بی‌نیازی به القاب رسمی دانست.
دیوید بویی، موسیقیدان بریتانیایی که در سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۰۳ پیشنهاد دریافت نشان شوالیه را رد کرد و گفت: «این جوایز برای من اهمیتی ندارند.»
جان لنون، در سال ۱۹۶۹، مدال MBE خود را به نشانه اعتراض به سیاست‌های بریتانیا پس داد.
آلفرد هیچکاک، سال‌ها این لقب را رد کرد؛ اما در نهایت در سال ۱۹۸۰ آن را پذیرفت.
هارولد پینتر، نمایشنامه‌نویس معروف بریتانیایی که نشان شوالیه را نپذیرفت.
فرانسیس بیکن، نقاش اکسپرسیونیست در سال ۱۹۶۰ نشان فرمانده امپراتوری بریتانیا را رد کرد.
رولد دال که در سال ۱۹۶۸ نشان فرمانده امپراتوری بریتانیا را رد کرد.
سی اس لوییس، نویسنده، هم در سال ۱۹۵۲ حاضر به پذیرفتن نشان فرمانده امپراتوری بریتانیا نشد.
۲. کسانی که از دریافت جایزه اسکار خودداری کردند:
جورج سی. اسکات که در سال ۱۹۷۱ برای فیلم Patton اسکار بهترین بازیگر را برد، اما آن را رد کرد و گفت که رقابت بین بازیگران را "بی‌مورد" می‌داند.
مارلون براندو جنجالی‌ترین پذیرفتن اسکار را دارد. او در سال ۱۹۷۳ اسکار بهترین بازیگر برای فیلم «پدرخوانده» را نپذیرفت یک زن سرخ‌پوست را به نمایندگی خود فرستاد تا اعتراضش را به رفتار هالیوود با بومیان آمریکا اعلام کند.
۳. کسانی که از دریافت جایزه نوبل خودداری کردند:
ژان پل سارتر در سال ۱۹۶۴ جایزه نوبل ادبیات را رد کرد و گفت که هیچ جایزه‌ای نباید نویسنده را تحت‌تأثیر قرار دهد. او در همان زمان گفت: همیشه افتخارات رسمی
را رد کرده‌ام. یک نویسنده نباید به خود اجازه دهد به یک مؤسسه تبدیل شود. این نگرش مبتنی بر درک من از مسئولیت یک نویسنده است. نویسنده‌ای که موقعیت‌های سیاسی، اجتماعی یا ادبی اتخاذ می‌کند باید فقط در چارچوب نگرش خود و آنچه می‌نویسد عمل کند.
۴. کسانی که از دریافت جایزه پولیتزر خودداری کردند:
سینکلر لوئیس در سال ۱۹۲۶ جایزه پولیتزر را برای رمان «آرواسمیت» رد کرد، زیرا معتقد بود که نباید ادبیات را با جوایز محدود کرد او در نامه‌ای نوشت: همه جوایز مانند
همه عناوین خطرناک هستند. جویندگان جوایز نه برای تعالی ذاتی بلکه برای پاداش بیگانگان کار می‌کنند.
شرایط را آسان کنید
نامه نادره رضایی در مقام دولتی خطاب به یک هنرمند را باید به فال نیک گرفت؛ اما نیاز هنرمندان و جامعه هنری به عمل و رفع موانع است. همانطور که امتناع حسین علیزاده، محسن چاووشی و سیمین غانم از پذیرش تقدیر جشنواره موسیقی فجر، نشان داد که هر هنرمند، دیدگاه خاص خود را دربارهٔ پذیرش این نوع تقدیر‌ها دارد. برای برخی، این نوع تقدیر‌ها جنبه فرم و ظاهر دارد و آنچه اهمیت بیشتری دارد، بهبود شرایط فعالیت هنری و احترام عملی به حقوق هنرمندان است.
اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قصد دارد به‌راستی از بزرگان موسیقی ایران حمایت کند، باید مسیر فعالیت آنها را آسان‌تر کند. به‌عنوان‌مثال، حسین علیزاده به‌عنوان
یکی از مهم‌ترین آهنگ‌سازان معاصر، نباید برای برگزاری کنسرت با مشکل مجوز مواجه باشد. هنرمندی با این جایگاه و سابقه باید آزادانه بتواند آثار خود را اجرا کند، بدون آنکه
با موانع اداری روبه‌رو شود.
در مورد سیمین غانم نیز، نکته‌ای که او مطرح کرد کاملاً صحیح است. زنان خواننده همچنان با محدودیت‌های گسترده‌ای در برگزاری کنسرت مواجه‌اند. اگر واقعاً قرار
است از بزرگان موسیقی تقدیر شود، این تقدیر باید در عمل صورت گیرد. بهبود شرایط کنسرت بانوان، اختصاص سالن‌های مناسب با ساعت‌های مطلوب، امکان اجرای شهرستان و حتی فراهم‌سازی اجرای خارج از کشور در کشور‌های اسلامی، حداقل کاری است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌تواند انجام دهد. بنابراین، تقدیر واقعی از هنرمندان، نه در برگزاری مراسم‌های نمادین، بلکه در تسهیل شرایط فعالیت آنها و رفع موانع پیش رویشان معنا پیدا می‌کند.
