ناگفته‌هایی از فاجعه منا پس از ۹ سال
مخاطب۲۴- صبح روز دوم مهر ماه سال ۱۳۹۴ که مصادف با روز عید قربان بود؛ انتشار خبری، کام بسیاری از مردم را در این روز عید تلخ کرد؛ خبر این بود که ۴۶۴ زائر ایرانی در مسیر سرزمین منا بر اثر ازدحام جمعیت، جان خود را از دست داده و به شهادت رسیدند. امروز که ۹ سال از آن فاجعه غم انگیز می‌گذرد و داغ فوت این زائران هنوز برای خانواده هایشان تازه است؛ سراغ یکی از پزشکان سازمان پزشکی قانونی رفتیم که برای اولین بار در کشور پیکر این زائران را در تهران تحویل گرفت؛ ناگفته‌هایی از یک فاجعه پس از ۹ سال.
دکتر محمد جواد هدایت‌شده، رئیس تالار تشریح پزشکی قانونی استان تهران و متخصص پزشک قانونی در گفتگو با ایسنا در این‌باره گفت: کار ما در پزشکی قانونی از همان محل حادثه شروع می‌شود. یعنی پزشکان و کارشناسان ما باید در محل حادثه حضور پیدا کنند تا هم ارزیابی اولیه از شرایط حادثه، وسعت و پراکندگی اجساد به دست آورند و هم بتوانند اجساد را به صورت صحیح جمع آوری کنند. مثلا در حادثه سقوط یک هواپیما، علت مرگ مشخص است، اما تکه‌های اجساد ممکن است تا کیلومتر‌ها آنطرف‌تر پخش شده باشند و جمع آوری آنها باید به درستی انجام شود تا مثلا در یک کاور جسد، سه دست انسان جمع آوری نشود.
وی افزود: همچنین در علم پزشکی قانونی، حوادثی که بیش از ۱۲ نفر کشته داشته باشند را «حوادث دسته‌جمعی» می‌نامیم. در حوادث دسته جمعی، معمولا علت فوت مشخص است، اما مسئله احراز هویت اجساد بسیار مهم‌تر است.
مراحل مختلف تشخیص هویت چیست؟
این متخصص پزشکی قانونی با اشاره به مراحل مختلف تشخیص هویت ادامه داد: تشخیص هویت مراحل مختلفی دارد. اگر چهره مشخص باشد معمولا از روی عکس افراد کار تشخیص هویت انجام می‌شود، یا از بستگان درجه یک فرد فوت شده برای تائید هویت فرد استفاده می‌شود. اگر چهره فرد قابل تشخیص نباشد یا جسد سالم نباشد؛ باید از طریق دندان‌ها یا استخوان‌ها که دیرتر خراب می‌شوند آزمایش گرفته شود. بعد از این موارد پرونده پزشکی افراد مورد بررسی قرار می‌گیرد مثلا جای خالکوبی، زخم و جراحی، داشتن پلاتین و ... بررسی می‌شود. در نهایت اگر با هیچکدام از این موارد امکان احراز هویت وجود نداشت؛ آزمایش ژنتیک، انجام می‌شود.
وی درباره حالت‌های افساد جسد نیز گفت: ما در علم پزشکی قانونی دو حالت برای فاسد شدن جسد داریم. حالت اول فساد خشک است که جسد شبیه مومیایی می‌شود. حالت دوم فساد مرطوب است که پوست تاول می‌زند و تغییر رنگ می‌دهد؛ همچنین صورت ورم می‌کند. در حوادث دسته جمعی، فشار جامعه به نحوی است که باید هر چه زودتر علت فوت افراد و هویت آنان مشخص شود و تعداد نهایی فوت شدگان اعلام شود، اما در برخی مواقع شرایط این امکان را به ما نمی‌دهد و اعلام وضعیت کمی زمان‌بر می‌شود.
روند کار پزشکی قانونی در حادثه منا چگونه بود؟
رئیس تالار تشریح پزشکی قانونی استان تهران با اشاره به حادثه منا اظهارکرد: من به خاطر دارم که همان روز همانند سایر هموطنان، از طریق اخبار صداوسیما از این فاجعه باخبر شدم و مطمئن بودم این حادثه قطعا تلفات زیادی دارد. من از همان ساعات پیگیر بودم که بتوانیم اقدامات اولیه را انجام دهیم؛ اما متاسفانه تیمی از پزشکی قانونی کشور ما در عربستان وجود نداشت؛ چون این کشور از ما درخواست اعزام تیم نکرده بود؛ بنابراین عملا کارشناسان ما فرصت بررسی صحنه و جمع آوری اجساد را نداشتند و تنها اعلام شد که ازدحام جمعیت باعث این کشتار‌ها شده است.
هدایت‌شده گفت: علاوه بر این، چون تعداد تلفات بالا بود ما پیگیر جمع‌آوری تیمی از پزشکان و تجهیزات بودیم که سرعت کار بالا برود و اینچنین چند تیم تشکیل شد؛ اما از زمان اعلام این اتفاق تا ارسال پیکر‌ها به تهران، حدود دو هفته زمان برد. بعد از دو هفته سرانجام تنها ۱۰۴ پیکر از عربستان به تهران منتقل شد.
وی افزود: تمام این اجساد متعلق به تهران نبودند و در واقع بعضی از این پیکر‌ها متعلق به زائران استان‌های دیگر بودند که به تهران آورده شده بودند. بر اساس قانون ما باید پیکر‌ها را فقط به اولیای دم تحویل دهیم و از آنجایی که خانواده این از افراد در سایر استان‌ها سکونت داشتند قرار شد هر استان یک نماینده مشخص کند که اجساد را از ما تحویل بگیرد.
رئیس تالار تشریح پزشکی قانونی استان تهران با اشاره به وضعیت پیکر‌ها اظهارکرد: همه پیکر‌ها در تابوت به ایران تحویل داده شدند و به عربی روی این تابوت‌ها اسم‌هایی نوشته شده بود. متاسفانه پیکر‌ها وضعیت مناسبی نداشتند و در واقع فاسد شده بودند. وقتی علت را جویا شدیم متوجه شدیم پیکر‌ها در کانتیر‌های یخچال‌دار نگهداری شده بودند؛ اما احتمالا، چون تعداد آنها در یک کانیتر از حد مجاز بیشتر بود؛ اجساد شرایط خوبی نداشتند.
هدایت‌شده گفت: وقتی جسد فاسد می‌شود؛ کار تشخیص هویت و تشخیص علت فوت بسیار سخت‌تر می‌شود. یعنی تنها با آزمایش ژنتیک می‌توان هویت افراد را تشخیص داد.
این متخصص پزشکی قانونی ادامه داد: ما چند تیم از متخصصان پزشکی قانونی، دندانپزشک، متخصص ژنتیک و کارشناسی از پلیس آگاهی تشکیل دادیم و کار روی اجساد شروع شد. در مرحله اول پیکر‌هایی که خانواده‌هایشان در تهران بودند توسط خانواده شناسایی شدند. همچنین تعدادی از آنها را ما از روی عکس‌های آخری که سازمان حج و زیارت از آنها گرفته بود؛ شناسایی کردیم.
رئیس تالار تشریح پزشکی قانونی استان تهران با بیان اینکه در نهایت از طریق پرونده‌های پزشکی و نهایتا آزمایش ژنتیک، تمام ۱۰۴ پیکر تعیین هویت شدند. اظهارکرد: اجساد تهرانی ظرف ۴۸ ساعت به خانواده‌هایشان تحویل داده شدند و جواز دفن آنها صادر شد. اجسادی که متعلق به شهرستان‌های دیگر بودند نیز تحویل نماینده هر استان شد تا خانواده‌ها تا تهران نیایند.
هدایت‌شده گفت: در مرحله دوم نیز، حدود دو هفته بعد، مقرر شد اجساد تحویل استان‌های خودشان شوند و همگی به تهران ارسال نشوند و اینچنین بقیه اجساد از عربستان به استان‌های خود فرستاده شدند و تمام این مراحل، در مراکز پزشکی قانونی استان‌ها انجام شد. همچنین حدود ۱۰۰ پیکر دیگر که تهرانی بودند به مرکز ما آمدند و کار آنها انجام شد.
وی در پاسخ به این پرسش که اسامی نوشته شده روی تابوت‌ها توسط سعودی‌ها درست بود یا خیر؛ گفت: به نظر می‌رسد عربستانی‌ها از روی عکس، تعیین هویت کرده بودند و، چون برخی اجساد به مرور زمان فاسد شده بودند و تغییره چهره داشتند؛ برخی از این اسامی اشتباه بود که توسط پزشکی قانونی استان‌ها اصلاحات لازم انجام شد، اما همان کار باعث شده بود کمی کار ما سبک‌تر شود.
این متخصص پزشکی قانونی با اشاره به علت مرگ این زائران در سرزمین منا گفت: همانطور که در تصایر نیز قابل مشاهده بود؛ وقتی یک نفر بر اثر فشار جمعیت روی زمین افتاده بود، سایر افراد نیز روی او افتاده بودند و در واقع به صورت تپه‌ای افراد روی هم افتاده بودند که این مسائل باعث فشار بر روی قفسه سینه و قطع تنفس شده و در نتیجه «خفگی در پی ازدحام جمعیت» شده بود وهمین موضوع علت مرگ این زائران بود. البته بعضی از این افراد در پی زمین افتادن دچار شکستگی‌هایی نیز شده بودند.
هدایت‌شده در پایان گفت تیم ما در پزشکی قانونی تهران همه تلاش خود را کردند تا در اسرع وقت، کار بر روی پیکر‌ها به سرعت انجام شود و اجساد برای دفن کردن تحویل خانواده‌ها شوند.
