نیمه پنهان بازار کار ایران

مخاطب۲۴- نرخ بیکاری در ۱۹ سال گذشته در بازه ۱۴.۶ تا ۷.۶ درصد نوسان داشته و در پاییز سال گذشته، کمترین مقدار خود را به ثبت رساند. در زمستان ۱۴۰۲ نیز نرخ بیکاری بر پله ۸.۶ درصدی قرار گرفت که کمترین رقم ثبت‌شده از بیکاری زمستانی در ۱۹ سال گذشته محسوب می‌شود.
بیکاری یک پدیده فصلی است که در بهار کمترین و در زمستان بیشترین مقدار خود را تجربه می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد نرخ بیکاری فصلی در سال ۱۴۰۲، کمترین سطوح خود را نسبت به فصول مشابه در ۱۹ سال گذشته به ثبت رساند. البته نرخ بیکاری به تنهایی تصویر دقیقی از وضعیت بازار کار ارائه نمی‌دهد. به منظور بررسی دقیق‌تر لازم است نرخ بیکاری همراه با نرخ مشاکت اقتصادی بررسی شود.

شواهد گویای آن است که نرخ مشارکت اقتصادی نیز در سال‌های اخیر وضعیت مناسبی نداشته و سطوح پایینی را در مقایسه با ادوار دیگر بررسی‌شده به ثبت رسانده است. این بدان معناست که در سال‌های اخیر تمایل مردم به مشارکت در بازار کار کاهش یافته است. بر این اساس آیا می‌توان ادعا کرد که کاهش نرخ بیکاری در سال ۱۴۰۲ به معنای بهبود شرایط بازار کار کشور بوده است؟ در این گزارش به این سوال پاسخ داده شده است.
فراز و فرود نرخ مشارکت اقتصادی در ۱۹ سال گذشته

در مفاهیم اقتصاد ایران از افراد ۱۵ ساله و بیشتر به عنوان «جمعیت در سن کار» یاد می‌شود. به جمعیت ۱۵ ساله و بیشتری که تمایل به مشارکت در بازار کار داشته و به این منظور به جست‌وجوی شغلی پرداخته‌اند (جمعیت فعال)، نسبت به کل جمعیت در سن کار «نرخ مشارکت اقتصادی» گفته می‌شود. باید توجه داشت که از میان افرادی که تمایل به مشارکت در بازار کار دارند گروهی «شاغل» شده و گروهی «بیکار» می‌مانند.

به نسبتی از جمعیت فعال اقتصادی که نتوانسته‌اند برای خود شغلی دسته و پا کنند، «نرخ بیکاری» گفته می‌شود. ذکر این نکته ضروری است که کسانی که به دلیل ناامیدی از یافتن شغل دیگر به دنبال آن نیستند، در گروه افراد بیکار طبقه‌بندی نشده و در محاسبه نرخ بیکاری نیز لحاظ نمی‌شوند.

بررسی نرخ بیکاری به تنهایی گمراه‌کننده است و به لحاظ علمی لازم است نرخ بیکاری در کنار نرخ مشارکت اقتصادی بررسی شود. چراکه به عنوان مثال کاهش نرخ بیکاری در یک دوره الزاما به معنای بهبود شرایط بازار کار نیست. اگر کاهش نرخ بیکاری همراه با کاهش نرخ مشارکت اقتصادی باشد، ناامید شدن افراد متقاضی شغل و خروج آن‌ها از جمعیت فعال دلیل کاهش نرخ بیکاری است. اما اگر کاهش نرخ بیکاری همراه با افزایش نرخ مشارکت باشد، می‌توان گفت که وضعیت بازار کار کشور بهبود یافته است.

داده‌های منتشرشده توسط مرکز آمار نشان می‌دهد که نرخ مشارکت اقتصادی ایران از سال ۸۴ تا پایان سال ۱۴۰۲ پرنوسان بوده است. در ادامه فراز و فرود فصلی این نرخ در ۱۹ سال گذشته بررسی شده است.
کاهش نرخ مشارکت اقتصادی در نیمه دوم دهه ۸۰

بررسی داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که میانگین نرخ مشارکت اقتصادی از سال ۸۴ تاکنون ۴۲.۶ درصد بود. این بدان معناست که طی این سال‌ها از هر ۱۰۰ فرد در سن کار به طور میانگین بالغ بر ۴۲ نفر انگیزه حضور در بازار کار داشته و در این راستا به جست‌وجو پرداخته‌اند. این نرخ در نیمه دوم دهه ۸۰ در سطوح بالاتری از میانگین ۱۹ ساله خود قرار داشته و به مرور کاهش یافته است. به عنوان مثال در تابستان ۸۴، نرخ مشارکت اقتصادی ۴۸ درصد بوده که بالاترین میزان این نرخ در دوره بررسی شده است.

با کاهش رونق برخی مشاغل فصلی مانند کشاورزی نرخ مشارکت در زمستان کاهش می‌یابد. در زمستان ۸۴ نیز نرخ مشارکت اقتصادی به ۴۵.۱ درصد رسید. این رویه کاهشی در نرخ مشارکت اقتصادی تا سال ۹۲ ادامه‌دار شد و در زمستان این سال نرخ مشارکت به ۳۸.۷ درصد رسید. این رقم کمترین نرخ ثبت‌شده از مشارکت اقتصادی در ۱۹ سال بررسی شده است.

رشد نامناسب اقتصادی و بدبینی به فضای اقتصاد در دوره دولت نهم و دهم را می‌توان دلیل اصلی کاهش این رقم عنوان کرد.
میانه دهه ۹۰، دوره رونق نرخ مشارکت اقتصادی

در زمستان ۹۳ نرخ مشارکت اقتصادی ۴۰.۷ درصد بود. این نرخ در سال ۹۴ از مرز ۴۱ درصد عبور کرده و تا نیمه سال ۹۸ به صعود خود ادامه داد. در تابستان ۹۸ نرخ مشارکت اقتصادی به ۴۴.۹ درصد رسیده و به مرز ۴۵ درصدی نزدیک شد. البته پیش از این و در سال ۹۷ نرخ مشارکت طعم عبور از مرز ۴۵ درصدی را چشیده بود. بهبود شرایط اقتصادی، شکل‌گیری انتظارات مثبت به دلیل امضای برجام و تغییر محاسبات آماری از جمله دلیل بهبود نرخ مشارکت در این سال‌ها شمرده می‌شود. البته این روند صعودی ادامه‌دار نشد و با وقوع کرونا در سال ۹۸ بار دیگر نرخ مشارکت و تمایل مردم به حضور در بازار کار کمتر و به محدوده ۴۱ درصدی وارد شد. کاهش نرخ مشارکت اقتصادی در نیمه دوم دهه ۸۰

بررسی داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که میانگین نرخ مشارکت اقتصادی از سال ۸۴ تاکنون ۴۲.۶ درصد بود. این بدان معناست که طی این سال‌ها از هر ۱۰۰ فرد در سن کار به طور میانگین بالغ بر ۴۲ نفر انگیزه حضور در بازار کار داشته و در این راستا به جست‌وجو پرداخته‌اند. این نرخ در نیمه دوم دهه ۸۰ در سطوح بالاتری از میانگین ۱۹ ساله خود قرار داشته و به مرور کاهش یافته است. به عنوان مثال در تابستان ۸۴، نرخ مشارکت اقتصادی ۴۸ درصد بوده که بالاترین میزان این نرخ در دوره بررسی شده است.

با کاهش رونق برخی مشاغل فصلی مانند کشاورزی نرخ مشارکت در زمستان کاهش می‌یابد. در زمستان ۸۴ نیز نرخ مشارکت اقتصادی به ۴۵.۱ درصد رسید. این رویه کاهشی در نرخ مشارکت اقتصادی تا سال ۹۲ ادامه‌دار شد و در زمستان این سال نرخ مشارکت به ۳۸.۷ درصد رسید. این رقم کمترین نرخ ثبت‌شده از مشارکت اقتصادی در ۱۹ سال بررسی شده است.

رشد نامناسب اقتصادی و بدبینی به فضای اقتصاد در دوره دولت نهم و دهم را می‌توان دلیل اصلی کاهش این رقم عنوان کرد.
میانه دهه ۹۰، دوره رونق نرخ مشارکت اقتصادی

در زمستان ۹۳ نرخ مشارکت اقتصادی ۴۰.۷ درصد بود. این نرخ در سال ۹۴ از مرز ۴۱ درصد عبور کرده و تا نیمه سال ۹۸ به صعود خود ادامه داد. در تابستان ۹۸ نرخ مشارکت اقتصادی به ۴۴.۹ درصد رسیده و به مرز ۴۵ درصدی نزدیک شد. البته پیش از این و در سال ۹۷ نرخ مشارکت طعم عبور از مرز ۴۵ درصدی را چشیده بود. بهبود شرایط اقتصادی، شکل‌گیری انتظارات مثبت به دلیل امضای برجام و تغییر محاسبات آماری از جمله دلیل بهبود نرخ مشارکت در این سال‌ها شمرده می‌شود. البته این روند صعودی ادامه‌دار نشد و با وقوع کرونا در سال ۹۸ بار دیگر نرخ مشارکت و تمایل مردم به حضور در بازار کار کمتر و به محدوده ۴۱ درصدی وارد شد.
محدود شدن نوسان نرخ مشارکت در سال‌های اخیر

تمایل مردم به مشارکت در بازار کار که پس از وقوع کرونا کاهش یافته بود با گذر از این بیماری نیز دیگر به سطوح قبلی خود بازنگشته است. شواهد آماری نشان می‌دهد از سال ۹۹ تا پایان سال ۱۴۰۲ این نرخ در محدوده ۴۰.۴ تا ۴۱.۸ درصد نوسان داشته است.

نوسانات محدود این نرخ حکایت از از آن دارد که تمایل جمعیت در سن کار به ورود به بازار کار کاهش یافته است. چنانکه عده زیادی از افراد که در زمان کرونا از بازار کار خارج شده‌اند دیگر به این بازار بازنگشته‌اند.
نوسان ۱۹ ساله نرخ بیکاری

به طور کلی نرخ بیکاری در ۱۹ سال گذشته در محدوده ۷.۶ تا ۱۴.۶ درصدی نوسان داشته است. نوسان بالای نرخ بیکاری حاکی از آن است که فضای بازار کار کشور وضعیت باثباتی نداشته و همراه با نااطمینانی بوده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که بازار کار از سال ۸۷ تا ۹۰ بدترین دوران خود را تجربه کرده است. در این دوره همراه با کاهش نرخ مشارکت اقتصادی، نرخ بیکاری افزایش یافته و از مرز ۱۴ درصدی عبور کرد؛ بنابراین می‌توان گفت در این دوره افزون بر آنکه تمایل مردم به مشارکت در بازار کار کم شده، به دلیل شرایط نامناسب اقتصادی عده‌ای از افراد که تمایل به حضور در بازار کار داشته‌اند نیز موفق به پیدا کردن شغل نشده و ناکام مانده‌اند.

همچنین شواهد آماری حکایت از آن دارد که اواخر سال ۹۷ تا ۹۸ را می‌توان دوره رونق بازار کار کشور عنوان کرد. در این سال افزون بر افزایش نرخ مشارکت اقتصادی، نرخ بیکاری روند کاهشی را رقم زده است؛ لذا می‌توان گفت در این دوره شمار زیادی از افراد در سن کار، انگیزه ورود به بازار کار را پیدا کرده‌اند. همچنین به دلیل وجود بستر اقتصادی مناسب شمار زیادی از افراد جویای کار موفق به پیدا کردن شغل شده‌اند.

شواهد آماری نشان می‌دهد روند نزولی نرخ بیکاری در سال‌های پایانی دهه ۹۰ نیز ادامه داشته و با تداوم آن در پاییز ۱۴۰۲، نرخ بیکاری به کمترین سطح ۱۹ ساله خود رسیده است. بر این اساس آیا می‌توان سال ۱۴۰۲ را بهترین سال از نظر بهبود فضای کار ایران در چند دهه گذشته دانست؟
آیا ثبت کمترین نرخ بیکاری در سال ۱۴۰۲ به دلیل بهبود بازار کار بوده است؟

با توجه به اطلاعات در دسترس به نظر می‌رسد میانگین نرخ مشارکت در بازار کار در سال ۱۴۰۲ با میانگین این نرخ در سال ۱۳۹۹ یکسان بوده و سطح بیکاری کاهش یافته است؛ بنابراین می‌توان گفت اوضاع بازار کار کشور در سال ۱۴۰۲ تنها نسبت به سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱ بهبود یافته و سرعت بهبود آن هم بسیار ناچیز بوده است. اما در مقایسه با دوره پیش از کرونا بازار کار همچنان شرایط نامناسبی را تجربه می‌کند.

به بیان دقیق‌تر با وجود ثبت کمترین نرخ بیکاری ۱۹ ساله در ۱۴۰۲، این سال را نمی‌توان بهترین نقطه زمانی از نظر بهبود شرایط بازار کار دانست. چراکه نرخ مشارکت در این دهه همچنان کمتر از ۴۲ درصد بوده و با وجود آن که اثرات کرونا بهبود یافته، اما انگیزه افراد برای ورود به بازار کار بهتر نشده و در سطح پایینی قرار گرفته است؛ لذا می‌توان گفت این بازار در جذب افراد در سن کاری که در آن مشارکت نداشته‌اند، کماکان عملکرد خوبی نداشته و بخشی از کاهش نرخ بیکاری را در سال‌های اخیر می‌توان ناشی از کاهش افراد جویای کار عنوان کرد.