احیای روابط تهران- قاهره از ادعا تا واقعیت
مخاطب 24- رؤسای جمهور ایران و مصر در گفت‌وگو درباره مسائل متعددی از جمله بازگشت روابط دو کشور و پرونده‌های منطقه‌ای مانند غزه و دریای سرخ رایزنی کردند. این مسئول مصری خاطرنشان کرد که سطح روابط میان دو کشور در‌حال‌حاضر نشان‌دهنده قریب‌الوقوع‌بودن بازگشت سفرای دو کشور است و از اظهارات سلطان هیثم بن طارق، سلطان عمان نیز می‌توان فهمید که او به این پرونده پرداخته است. رخااحمد حسن در یک گمانه‌زنی احتمال می‌دهد که مرحله تبادل سفرا بعد از مراسم تحلیف عبدالفتاح السیسی برای دوره جدید ریاست‌جمهوری‌اش انجام شود. او که دستیار وزیر خارجه پیشین مصر بوده است، افزود که با توجه به بازگشت روابط ایران و عربستان و تلاش‌ها برای حل بحران یمن، بازگشت روابط ایران و مصر به مثابه تکمیل دایره است. این مسئول مصری همچنین گفته که نزدیک‌شدن روابط ایران و کشور‌های عربی و افزایش مبادلات تجاری میان آن‌ها در تقویت ثبات و توسعه نیز سهیم خواهد بود.
احمد حسن به این هم اشاره می‌کند که بازگشت روابط ایران و مصر بهانه‌های آمریکا را مبنی بر اینکه ایران خطری برای منطقه است باطل می‌کند و تنها خطر واقعی در منطقه اسرائیل خواهد ماند. اخیرا رئیس دفتر سیاسی ریاست‌جمهور ایران از اولین تماس تلفنی رؤسای جمهور ایران و مصر خبر داد. پیرو این خبر، محمد جمشیدی، مشاور سیاسی رئیسی، در شبکه اجتماعی ایکس نوشت که در اولین تماس تلفنی رؤسای جمهور ایران و مصر، دکتر رئیسی دوره جدید ریاست‌جمهوری جناب سیسی را تبریک گفت. همچنین دو طرف درباره آخرین تحولات فلسطین و اهمیت وحدت اسلامی گفتگو کردند. دو رئیس‌جمهور توافق کردند که برای حل‌وفصل نهایی مسائل بین دو کشور گام‌های ملموس بردارند. در سپتامبر گذشته و در حاشیه نشست‌های سازمان ملل «حسین امیرعبداللهیان» و «سامح شکری»، وزرای خارجه دو کشور با هم دیدار کرده بودند. پیش از این «ایمن سلامه»، عضو شورای روابط خارجی مصر نیز باور دارد که ایران و مصر هر دو به دنبال تقویت نفوذ خود در منطقه هستند، اما دو طرف درخصوص مسائلی مانند فلسطین، سوریه، یمن و عراق اختلاف‌نظر دارند. سلامه خاطرنشان کرد که موانع دیگری نیز وجود دارد از جمله اینکه تل‌آویو نگران بازگشت روابط تهران و قاهره است، زیرا معتقد است این امر منجر به تقویت نفوذ ایران در منطقه می‌شود.
عضو شورای روابط خارجی مصر گفت با‌این‌حال تحولات اخیر منطقه‌ای از جمله بازگشت روابط دیپلماتیک ریاض و تهران باعث شد فضای مثبتی برای بازگشت روابط تهران و قاهره ایجاد شود. از طرفی دیگر، «فکری سلیم» استاد مصری و کارشناس امور ایران در گفتگو با العربی الجدید با اشاره به دیدار وزرای خارجه تهران و قاهره در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل گفت بخش مهم بیانیه دیدار وزرای خارجه ایران و مصر این است که می‌گوید این دیدار به روابط دوجانبه و ارزیابی مؤلفه‌های روابط حقیقی در راستای گفتگو‌های جدی و مهم برای عادی‌سازی روابط تهران و قاهره پرداخته است. سلیم اعتقاد دارد که وضعیت کلی منطقه نیازمند این است که این دو کشور همسایه با هم روابط دوجانبه داشته باشند؛ دو کشوری که از قدیم با یکدیگر روابط فرهنگی و تاریخی داشته‌اند و سزاوار این هستند که با هم روابط طبیعی داشته باشند.
از تابستان تا زمستان
تابستان امسال و در پی سفر محمد شیاع السودانی به مصر و نیز مواضعی که علی‌اکبر ولایتی عنوان کرد، زمزمه‌ها برای احیای روابط دو کشور پررنگ‌تر شد؛ کما‌اینکه در همین راستا پایگاه خبری -تحلیلی گلوبال ویلِیج اسپِیس (Global Village Space) طی یادداشتی که همان زمان (تیر) منتشر شد، به برخی تلاش‌ها برای برقراری روابط میان تهران و قاهره پرداخت و نوشت که ایران و مصر قرار است روابط دیپلماتیک خود را از سر بگیرند که نشان‌دهنده فصل جدیدی برای ثبات منطقه‌ای، فرصت‌های اقتصادی و مبادلات فرهنگی است. این پایگاه خبری در تحلیل خود افزود: در یک تحول مهم که توجه جامعه بین‌المللی را به خود جلب کرده است، ایران و مصر در آستانه ازسرگیری روابط دیپلماتیک پس از دهه‌ها تنش در روابط هستند. این ابتکار عمل، نه‌تن‌ها برای دو کشور بلکه برای منطقه خاورمیانه و جهان اسلام بسیار مهم است. برقراری مجدد روابط بین تهران و قاهره می‌تواند راه را برای موازنه منطقه‌ای جدید با مشارکت بازیگران کلیدی مانند عربستان سعودی هموار کند. این رسانه در ادامه به اظهارات اخیر علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبری هم اشاره کرد که گفته بود: «ازسرگیری روابط ایران و مصر دارای اهمیتی استراتژیک است و این روابط، دارای پتانسیل شکل‌دادن به پویایی در حال تحول میان ایران، چین و روسیه است. همان‌طورکه این روابط استراتژیک استحکام می‌یابد، ممکن است یک چشم‌انداز ژئوپلیتیک جدید ظاهر شود که بر امور منطقه‌ای و به‌طور‌کلی جهان اسلام تأثیر می‌گذارد».
به نوشته گلوبال ویلِیج اسپِیس، تلاش‌ها برای آشتی میان ایران و مصر در ماه‌های اخیر با میانجیگری عمان میان دو کشور، شتاب بیشتری گرفته است. نقش عمان به‌عنوان یک تسهیل‌کننده در پرکردن شکاف بین تهران و قاهره در هموارکردن راه برای بهبود روابط مؤثر بوده است. پاسخ مثبت رهبر ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای درمورد ازسرگیری این روابط نیز بیشتر بر تمایل دو کشور برای عبور از نارضایتی‌های تاریخی تأکید می‌کند. در ادامه این یادداشت با تأکید بر اینکه «برقراری مجدد روابط دیپلماتیک میان ایران و مصر می‌تواند فرصت‌های اقتصادی قابل‌توجهی را برای هر دو کشور باز کند»، آمده است: تهران با منابع عظیم انرژی خود می‌تواند قاهره را با منبع قابل اعتماد انرژی تأمین کند، امنیت انرژی مصر را تضمین و از توسعه اقتصادی آن حمایت کند. علاوه بر این، موقعیت استراتژیک مصر به عنوان دروازه آفریقا، آن را در موقعیت یک شریک تجاری جذاب برای ایران قرار می‌دهد و دسترسی به بازار‌های رو به رشد این قاره را فراهم می‌کند.
گلوبال ویلیج اسپیس همچنین نوشت که ازسرگیری روابط ایران و مصر پیامد‌های گسترده‌تری برای ثبات منطقه دارد. نزدیکی این دو کشور به عنوان دو قدرت تأثیرگذار در خاورمیانه می‌تواند به عنوان یک کاتالیزور برای گفتگو و همکاری گسترده‌تر بین بازیگران منطقه‌ای عمل کند. مشارکت عربستان سعودی در این موازنه جدید منطقه‌ای می‌تواند ثبات را بیشتر کند و چالش‌های مبرمی مانند درگیری‌های منطقه‌ای را برطرف کند. این پایگاه خبری -تحلیلی با اشاره به اینکه «عادی‌سازی روابط ایران و مصر می‌تواند به افزایش تبادلات گردشگری و فرهنگی، تقویت تعاملات مردمی و افزایش درک متقابل منجر شود» افزود: با ترویج گردشگری، هر دو کشور می‌توانند میراث غنی تاریخی و فرهنگی خود را به نمایش بگذارند و بازدیدکنندگان را از سراسر جهان جذب کنند. این تبادل فرهنگی به‌علاوه می‌تواند به تقویت روابط دوجانبه و ارتقای تصویری مثبت از منطقه در سطح بین‌المللی کمک کند.
در پایان این یادداشت آمده است که ازسرگیری بالقوه روابط ایران و مصر نقطه عطف مهمی در پویایی منطقه‌ای خاورمیانه است. تمایل هر دو کشور برای غلبه بر موانع تاریخی و مشارکت در گفتگو، نشان‌دهنده عصر جدیدی از همکاری و ثبات است. با پیشرفت روابط تهران و قاهره، پتانسیل بسیار زیادی برای رشد اقتصادی، همکاری انرژی و تبادل فرهنگی وجود دارد. منطقه خاورمیانه و به‌طور کلی جهان اسلام از این توسعه بهره‌مند می‌شوند، زیرا در‌ها را برای همکاری‌های بیشتر و هماهنگی منطقه‌ای باز می‌کند. جامعه بین‌المللی مشتاقانه منتظر گام‌های بعدی در این سفر تاریخی آشتی و تأثیر مثبت آن بر منطقه است.
بستر‌های مناسب فراهم شده است
با توجه به آنچه مقامات مصری و ایرانی مطرح کرده‌اند، ناصر تقوی هم در گفتگو با «شرق»، احیای روابط تهران و قاهره در سطح سفیر را نزدیک به واقعیت ارزیابی می‌کند و بر این باور است که تقریبا اختلافات، موانع و چالش‌های سیاسی و دیپلماتیک و حتی امنیتی برای ارتقای روابط دو کشور در سطح سفیر از سر راه برداشته شده است. این کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه، برخی اتفاقات ماه‌های اخیر مانند دیدار رودرروی سیدابراهیم رئیسی و عبدالفتاح السیسی در مقام رؤسای جمهور دو کشور و همچنین تماس‌های تلفنی آن‌ها را بسترساز پیشبرد هرچه سریع‌تر روابط در سطح سفیر می‌داند.
با این خوانش، تقوی در پاسخ به این سؤال که آیا امکان دارد پس از مراسم تحلیف عبدالفتاح السیسی، سفرای ایران و مصر به دو کشور بازگردند، قدری با احتیاط پاسخ می‌دهد و از مطرح‌کردن بازه زمانی مشخص سر باز می‌زند، چراکه او تأکید دارد که درخصوص بازگشت سفرا نمی‌توان یک بازه و تاریخ دقیق زمانی مشخص را مطرح کرد. به گفته این کارشناس، حتی اگر مقامات مصری در این خصوص گمانه‌زنی کرده باشند، دلیلی بر قطعی‌بودن آن نیست. در تشریح بیشتر این نکته، مفسر مسائل شمال آفریقا با اشاره به وجود پارامتر‌های متعدد، متفاوت و حتی متضاد، منطقی نمی‌داند که برای بازگشت سفرا یک بازه و تاریخ دقیق زمانی را مطرح کرد. تقوی برای تأیید گفته‌های خود به روند دیپلماتیک طی‌شده در احیای روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی اشاره دارد و یادآور می‌شود که بازگشت سفرای تهران و ریاض مطابق با گفته‌های مقامات دو کشور و اسناد امضا‌شده پیش نرفت و در صحنه عمل، مرحله تبادل و استقرار سفیر به‌مراتب طولانی‌تر شد.
تقوی در ادامه پای موافقت اولیه تهران و قاهره برای تشکیل کمیته‌ای ایرانی-مصری برای احیای روابط و هماهنگی امنیتی میان دو کشور را هم به تحلیل خود باز می‌کند و با توجه به شکل‌گیری این کمیته تصریح می‌کند که ارتقای روابط دو کشور در دولت سیزدهم در حد موضع‌گیری سیاسی دو طرف نیست و وارد فاز اجرائی و عملیاتی شده است و تنها موضوع به باور او، زمان به نتیجه رسیدن مصوبات این کمیته دوجانبه است. تقوی در نکته پایانی خود، تماس تلفنی شنبه هفته گذشته ابراهیم رئیسی با عبدالفتاح السیسی را که اولین تماس تلفتی رؤسای جمهوری ایران و مصر است، گامی مثبت و سنجیده می‌داند که می‌تواند در به نتیجه رسیدن روابط دو کشور و ارتقای مناسبات به سطح سفیر کمک شایانی بکند.
اشاره تقوی به تماس شنبه هفته گذشته ابراهیم رئیسی ظهر با عبدالفتاح السیسی اشاره دارد که رئیس‌جمهور ایران با تبریک برگزاری موفق انتخابات ریاست‌جمهوری در این کشور و آرزوی موفقیت برای السیسی در دوره جدید تصریح کرد «جمهوری اسلامی ایران از گسترش روابط در زمینه‌های مختلف با کشور دوست و مسلمان مصر استقبال می‌کند». رئیس‌جمهور با بیان اینکه برخورداری از سابقه تمدنی و مبانی اعتقادی مشترک باعث رابطه قلبی میان دو ملت و کشور شده که زمینه مناسب و مساعدی برای تقویت و تعمیق روابط فی‌مابین است، افزود: «طبق نظر امام خمینی (ره) سیاست جمهوری اسلامی ایران همواره مبتنی بر ارتقای جایگاه و عزت مسلمین و وحدت شیعه و سنی بوده و در همین راستا همواره اعلام کردیم که احقاق حقوق ملت فلسطین مسئله اول و اساسی جهان اسلام است».
رئیسی با اشاره به اینکه امروز به‌خوبی مشاهده می‌شود که نظریه جمهوری اسلامی ایران مبنی بر اینکه رژیم صهیونیستی یک غده سرطانی و تهدیدی جدی برای امنیت، آرامش و صلح در منطقه است، بر همگان اثبات شده، اظهار کرد: «امروز همچنین همگان شاهد آن هستند که آمریکا درحالیکه ریاکارانه همه را به خویشتن‌داری دعوت می‌کند، اما اصلی‌ترین حامی و عامل تداوم جنایات رژیم صهیونیستی است و طبیعتا نمی‌تواند نقش دلسوز و برقرارکننده صلح در غزه را داشته باشد». رئیس‌جمهور ضمن اعلام آمادگی ایران برای به‌کارگیری همه ظرفیت‌ها در راستای توقف نسل‌کشی اسرائیل و امدادرسانی به فلسطینیان مظلوم، اما مقتدر غزه خطاب به السیسی گفت: «انتظار داریم مصر نیز از همه ظرفیت‌های خود برای توقف حملات رژیم صهیونیستی به غزه، آغاز امدادرسانی و احقاق حقوق حقه ملت فلسطین استفاده کند». رئیسی همچنین به ادعا‌های آمریکایی‌ها و برخی دیگر از حامیان رژیم صهیونیستی درباره ضرورت خویشتن‌داری دیگر کشور‌ها و جلوگیری از گسترش درگیری‌ها در منطقه اشاره و خاطرنشان کرد: «دعوت دیگران به خویشتن‌داری درحالیکه عامل اصلی تداوم جنایات رژیم صهیونیستی در غزه ارسال تسلیحات و تجهیزات از سوی آمریکا و حمایت همه‌جانبه از این رژیم کودک‌کش با وتوی قطع‌نامه‌های شورای امنیت است، کاملا بی‌معنی است».
عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر نیز در این مکالمه تلفنی ضمن ابراز خرسندی از فراهم‌شدن امکان گفت‌وگوی دوباره با رئیسی پس از ملاقات دو رئیس‌جمهور در حاشیه اجلاس همکاری‌های اسلامی در ریاض و نیز قدردانی از تبریک به مناسبت انتخاب مجدد وی به ریاست‌جمهوری مصر گفت: ایران و مصر با توجه به جایگاه بالای تاریخی و تمدنی و نیز برخورداری از ظرفیت‌های متنوع می‌توانند نقش مؤثری در استقرار ثبات و امنیت در منطقه ایفا کنند. رئیس‌جمهور مصر ضمن قدردانی از سیاست جمهوری اسلامی ایران برای تقویت روابط با کشور‌های همسایه و منطقه بر آمادگی کشورش برای برداشتن گام‌های عملی در راستای حل‌وفصل مسائل بین دو کشور تأکید کرد. السیسی همچنین با اشاره به اینکه مصر همه تلاش خود را برای دنبال توقف حملات به غزه، امدادرسانی به مردم این منطقه و نیز احقاق حقوق فلسطینیان به کار گرفته است، اظهار کرد از تلاش‌های جمهوری اسلامی ایران برای حمایت از مردم غزه نیز قدردانی می‌کنم و باور داریم که ایران نقش مؤثری در زمینه استقرار ثبات در منطقه دارد. پیش از این تماس، ابراهیم رئیسی در ۲۰ آبان ۱۱ نوامبر ۲۰۲۳ و در حاشیه نشست مشترک سازمان همکاری اسلامی و اتحادیه عرب در ریاض عربستان، با عبدالفتاح السیسی، همتای مصری خود دیدار کرد و در این دیدار با تأکید بر ضرورت اتحاد کشور‌های اسلامی تصریح کرد جمهوری اسلامی ایران مانعی برای گسترش روابط با کشور دوست مصر ندارد. عبدالفتاح السیسی هم در این دیدار با بیان اینکه اراده سیاسی قطعی ما برای ایجاد روابط واقعی با ایران است، گفت: برای این امر وزرای مربوطه را مأمور کرده‌ایم تا پیگیر روابط عمیق بین دو کشور باشند.
افق مبهم
در مقابل آنچه ناصر تقوی عنوان کرد، صالح نجفی به‌عنوان دیگر کارشناس در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت، نگاهی کاملا متفاوت و حتی متضاد ارائه می‌کند و بر این باور است نه‌تن‌ها نمی‌توان تاریخ مشخصی برای بازگشت سفرای ایران و مصر به دو پایتخت‌های دو کشور مطرح کرد که حتی به زعم او، اصل خبر زیر سؤال است؛ چراکه این کارشناس مسائل خاورمیانه معتقد است که هنوز اختلاف‌های و موانع جدی برای ارتقای روابط دو کشور در سطح سفیر وجود دارد.
نجفی یکی از مهم‌ترین مسائل و موانع را فضای جدید خاورمیانه بعد از عملیات طوفان الاقصی در هفتم اکتبر/ ۱۵ مهر‌ماه می‌داند و بر این باور است در شرایط کنونی با توجه به شکل‌گیری یک فضای امنیتی و جنگی و آثار و تبعات آن بر کل منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، قاهره در زمینه تقویت روابط با تهران و بازگشت سفیر به ایران موانع جدی را پیش‌رو دارد. پیرو این نکته، نجفی یادآور می‌شود که حساسیت بسیار بالای تل‌آویو و همچنین واشنگتن یک پارامتر تعیین‌کننده برای ریل‌گذاری سیاست خارجی مصری‌هاست و در همین راستا به «شرق» می‌گوید: «با در‌نظر‌گرفتن مواضع بسیار تند بنیامین نتانیاهو که پیش‌تر در‌این‌باره سخنانی را مطرح کرده بود، اقتضائات جاری در منطقه نشان می‌دهد در شرایط جنگی کنونی و تا زمان تعیین تکلیف درگیری حماس و اسرائیل از ارتقای روابط تهران-قاهره در سطح سفیر خبری نیست».
با‌این‌وجود ناصر تقوی، تحولات اخیر منطقه‌ای از‌جمله بازگشت روابط دیپلماتیک ریاض و تهران را باعث آن می‌داند که فضای مثبتی برای بازگشت روابط تهران و قاهره ایجاد شود، اما در‌عین‌حال همسو با آنچه صالح نجفی عنوان کرده، اذعان دارد که فضای کنونی بعد از عملیات طوفان الاقصی و شرایط امنیتی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا می‌تواند افق مبهمی را ایجاد کند. البته تقوی با ارجاع به گفته‌های قبلی خود، ارتقای روابط دو کشور به سطح سفیر را جدی تلقی می‌کند و یادآور می‌شود که فضای امنیتی و جنگی بعد از عملیات طوفان الاقصی و وجود مخالفت‌ها و حساسیت‌های تل‌آویو و واشنگتن اتفاقا می‌تواند قاهره را به سمت ارتقای روابط با جمهوری اسلامی ایران تشویق کند؛ چراکه به باور او، مصری‌ها می‌خواهند با تنوع‌بخشی در روابط خود از همه کارت‌ها در عرصه سیاست خارجی و مناسبات دیپلماتیک استفاده کنند. ضمن اینکه تقوی معتقد است بازگشت روابط ایران و مصر به سطح سفیر، عملا وزن دیپلماتیک مصر را در خاورمیانه و شمال آفریقا و همچنین مناسبات فرامنطقه‌ای این کشور و مشخصا با آمریکا افزایش می‌دهد. تقوی البته متذکر می‌شود که ارتقای روابط ایران و مصر به همان اندازه می‌تواند آورده و سود دیپلماتیکی برای جمهوری اسلامی ایران در پی داشته باشد.
با وجود آنچه گفته شد، امیرمهدی ذکایی دیگر کارشناسی بود که وی هم همسو با صالح نجفی در گفتگو با «شرق» نگاهی چندان خوش‌بینانه‌ای به مواضع مقامات مصری ندارد و معتقد است در شرایط فعلی قاهره نسبت به تحولات بعد از بازگشت روابط ایران و مصر به سطح سفیر چندان خوش‌بین نیست؛ چراکه به گفته او، مصری‌ها این نگرانی را دارند که دایره مناقشات منطقه‌ای و مشابه تحولات سوریه، عراق، لبنان، یمن و... به داخل خاک مصر هم کشیده شود. ذکایی ارزیابی خود را با یادآوری وضعیت ژئوپلیتیک مصر ادامه می‌دهد و یادآور می‌شود که هم‌مرز بودن مصر با فلسطین اشغالی احتمالا نگرانی قاهره بعد از ارتقای روابط با تهران را دوچندان می‌کند و به همین دلیل با قاطعیت نمی‌توان از تمایل مصر برای ارتقای روابط به سطح سفیر سخن گفت.
البته قبل‌تر و در تحلیلی مشابه با ذکایی، محمد‌عباس ناجی، کارشناس امور ایران در اندیشکده سیاسی و راهبردی «الاهرام»، در اظهاراتی گفته بود پیشرفت روابط مصر و ایران به‌طور اساسی و در وهله اول منوط به تفاهماتی است که دو طرف درخصوص برخی پایه‌ها و عوامل تعیین‌کننده روابط در آینده به دست آوردند. وی در گفتگو با الشرق‌الاوسط خاطرنشان کرد که عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر بر تمایل این کشور برای برقراری روابط جدی و حقیقی با ایران تأکید کرد و همچنین اکنون وزرایی وجود دارد که مسئول اداره پرونده روابط دوجانبه با تهران هستند. محمد ناجی افزود که رفتار ایران درخصوص بحران کنونی غزه موضوع تحلیل و مطالعه دقیق قاهره خواهد بود و پرونده‌های فلسطین، امنیت خلیج (فارس)، گذرگاه‌های آبی منطقه و اوضاع یمن و لبنان همگی برای مصر به‌مثابه مسائل امنیت ملی هستند. این کارشناس مصری تأکید کرد قاهره به‌شدت خواهان مطلع‌شدن از تحولات موضع ایران در موارد مذکور است و این مسائل تأثیر و بازتابی آشکار بر گسترش روابط دوجانبه ایران و مصر در آینده خواهند داشت.
