گورخر ایرانی از انقراض فرار کرد
مخاطب۲۴، سه‌شنبه، ششم آبان‌ماه، زمان اعلام رسمی خبر احیای گورخر ایرانی در پارک ملی کویر در حضور خبرنگاران بود؛ جایی که گورخر ایرانی، بعد از ۴۰ سال، حالا دوباره نفس می‌کشد. بعد از تلاش‌های احیایی که از دهه ۸۰ آغاز شد، تعداد این گونه به حدود ۵۰ راس رسیده است؛ عددی که برای چهارپایان علفخوار، نشانه‌ای مهم از پایه‌گذاری نجات از انقراض محسوب می‌شود.
پارک ملی کویر با وسعت حدود ۴۴۲ هزار هکتار، بزرگ‌ترین پارک ملی کشور است و میزبان گونه‌های متنوعی از حیات وحش ایران، از جمله روباه شنی، گربه شنی، کاراکال، جبیر، کفتار، پلنگ و گرگ، به شمار می‌رود. حفاظت از این منطقه با همکاری ۱۲ محیط‌بان و همیار محیط زیست و به‌صورت سه شیفت انجام می‌شود و نقش جوامع محلی در این مسیر، بسیار حیاتی است. این منطقه به واسطه فاصله با جاده، نبود متعارض و وسعت بالا یکی از نقاط بکر برای پروژه‌های احیای حیات وحش محسوب می‌شود.
یک چهارم جمعیت جبیر کشور در پارک ملی کویر
در مسیرمان به سمت پاسگاه سنگفرش و شروع سفر مشاهده گورخرها، ابتدا با یک خانواده از جبیر روبه‌رو شدیم که شاه‌حسینی رییس پارک پس از مشاهده جمعیت جبیر‌ها با دوربین گفت: ۲ نر بالغ، یک ماده بالغ و دو بره. به گفته وی، حدود ۴ هزار راس جبیر در کل کشور زندگی می‌کنند و ۸۰۰ راس آنها در این پارک هستند.
گورخر ایرانی از انقراض تا بازگشت
در ادامه مسیر، گله‌ای از گور‌ها را دیدیم که با انرژی می‌دویدند. گورخرها که در ابتدا به آرامی راه می‌رفتند، اما پس از مشاهده خودور‌های محیط زیست، احساس خطر کرده و شروع به دویدن کردند. مشاهده گور در پارک ملی کویر قطعاً صحنه‌ای امیدوارکننده برای حیات وحش ایران بود؛ صحنه‌ای که به واسطه نتیجه تلاش‌های بی‌وقفه محیط‌بانان و همکاری جوامع محلی و بخش خصوصی رقم خورد.
در رابطه با این پروژه، رضا شاه‌حسینی مقدم رییس پارک ملی کویر اظهار کرد: گورخر ایرانی در سال ۱۳۶۳ در پارک ملی کویر منقرض شد. از دهه ۸۰، سازمان حفاظت محیط زیست طرحی برای بازگرداندن این گونه آغاز کرد. نخست، چند راس گور از توران به این پارک منتقل شد و در ادامه، انتقال‌ها و تکثیر‌های هدفمند ادامه یافت.
وی افزود: تکثیر با ۹ راس گور آغاز شد و تا سال ۹۹ تعداد ۱۶ گور در پارک وجود داشت. بعد از رهاسازی، ۱۲ راس دیگر از کرمان اضافه شدند. امروز، حدود ۵۰ راس گورخر در پارک زندگی می‌کنند و امسال ۱۰ زایمان ثبت شد که ۹ مورد موفق بود. یک راس هم به دلیل نقص ژنتیکی همچنان در اسارت است.
دشواری تأمین آب برای حیات وحش منطقه
شاه‌حسینی درباره تأمین آب گورخرها توضیح داد: آب مورد نیاز را در فصل سرد ذخیره می‌کنیم و در فصل گرم در دسترس حیات وحش قرار می‌دهیم. یک آب‌انبار بتنی با ظرفیت ۷۰ هزار لیتر داریم و در کنار آن، تانکر‌های پلی‌اتیلنی ۳۰ هزار لیتری آب را نگه می‌دارند. دو دهنه آبشخور از این منابع تغذیه می‌شوند و به‌صورت خودکار آب حیوانات را تأمین می‌کنند.
او ادامه می‌دهد: پارک ملی کویر چند چشمه دائمی دارد، اما دبی بیشترشان کم است و شبیه جریان آب سماور می‌ماند. همه ۹۰ دهنه آبشخور پارک حداقل هفته‌ای یک‌بار لایروبی می‌شوند و محیط بانان روزانه وضعیت منابع آب را کنترل می‌کنند؛ زیرا هر لحظه ممکن است سیستم دچار مشکل شود، مثلاً یک شناور بشکند یا شیری باز بماند.
شاه‌حسینی تأکید کرد: در حال حاضر هیچ خطری گورخرها را تهدید نمی‌کند. تنها دشمن طبیعی‌شان پلنگ است که در ارتفاعات حضور دارد. اگر جمعیت گور‌ها افزایش یابد و منابع آب کافی نباشد، آنها برای پیدا کردن آب و علوفه به مناطق دیگر می‌روند و در این صورت ممکن است طعمه گوشتخواران شوند.
احیای گور و نقش جوامع محلی
شاه‌حسینی با تأکید بر اهمیت تعامل با جوامع محلی گفت: امنیت گورخرها نه تنها با محیط‌بانان، بلکه با همکاری جوامع محلی تأمین می‌شود. جوامع محلی که سال‌هاست در دل کویر زندگی می‌کنند تجربه منحربه‌فردی در زدزنی حیات وحش و عرق خاصی به حفاظت از آن دارند و همین ویژگی‌ها بود که در بسیاری مواقع به کمک ما آمد.
او درباره زمان جفت‌گیری گور‌ها نیز گفت: از اواخر اردیبهشت تا اواخر تیرماه این روند آغاز می‌شود. در این جمعیت، ۱۷ تا ۲۰ راس نر و باقی ماده هستند. ژن گور‌های یزد با گور‌های توران و کویر مشابه است و تفاوت عمده با گور‌های قطرویه وجود دارد.
آینده گور پارک ملی کویر
شاه‌حسینی درباره وضعیت گورخر‌های پارک ملی کویر توضیح می‌دهد: در بین پستانداران بزرگ جثه، یک معیار داریم: حداقل ۵۰ فرد از یک گونه یعنی تقریباً از انقراض منطقه‌ای نجات یافته است و این تعداد می‌تواند تا ۵۰۰ فرد افزایش یابد.
وی درباره تفاوت زادآوری در اسارت و طبیعت می‌گوید: در اسارت نرخ موفقیت زایمان حدود ۲۵ درصد بود، اما وقتی گور‌ها را در طبیعت رها کردیم، از هر پنج زایمان چهار مورد موفق بود؛ یعنی گور‌ها توانستند به خوبی با شرایط طبیعی تطبیق پیدا کنند.
رییس پارک ملی کویر درباره برنامه‌های آینده هم توضیح می‌دهد: برای جلوگیری از درون‌آمیزی و حفظ تنوع ژنتیکی، سالیانه چند راس گورخر ترجیحاً نر از زیستگاه‌های زادآور به پارک منتقل می‌کنیم. اگر امکان انتقال گور نر نباشد، گور ماده را منتقل می‌کنیم؛ هیچ مشکلی ایجاد نمی‌شود.
حفاظت از کویر با تنها با ۱۱ نیرو!
او با اشاره به وضعیت نیرو‌ها افزود: چارت سازمانی پارک حدود ۶۳ نفر است، اما در حال حاضر تنها ۱۱ نفر مشغول به کار هستند. با این تعداد محدود، سه شیفت فعالیت می‌کنیم، اما یکی از دو پاسگاه محیط بانی تعطیل و دیگری نیمه فعال است.
احیای یوز بعد از گور؟
شاه‌حسینی از ظرفیت پارک ملی کویر برای احیای یوز گفت و تاکید کرد: یوزپلنگ از سال ۱۳۹۳ در این پارک منقرض شده است، اما از آنجا که پارک ملی کویر فاقد هرگونه معارض است، در صورت معرفی مجدد یوز به این منطقه، شرایط زیستی مناسبی برای آن فراهم خواهد بود.
او می‌افزاید: پیشنهادی در این زمینه به سازمان حفاظت محیط زیست ارائه شده و سازمان نیز در حال بررسی و برنامه‌ریزی است، اما تا زمانی که تصمیم نهایی اتخاذ نشود، اقدامی عملی صورت نخواهد گرفت.
از انقراض تا امید
دیدن گور‌ها در حال دویدن، جبیر‌ها در حال چرا و آرامش حیات وحش، تجربه‌ای بود که اهمیت احیای گونه‌ها را روشن می‌کرد. با ۵۰ راس گورخر در پارک ملی کویر، این گونه از مرز انقراض منطقه‌ای گذر کرده و پایه‌گذاری نسل بعدی، امید به ادامه حیات آن را فراهم کرده است. پارکی با وسعت بیش از ۴۴۲ هزار هکتار، حفاظت سخت، اما با مشارکت جوامع محلی و تلاش محیط‌بانان، دوباره خانه‌ای امن برای گونه‌های نادر ایران شده است.
