آیین نوبان در هرمزگان
آیین نوبان، مخاطب ۲۴، موسیقی شهرستان هرمزگان ریشه در دوران برده فروشی در این منطقه دارد. زمانی که کشتی‌های تجاری بردگان سیاه‌پوست را از خلیج‌فارس و دریای عمان به مقصد فروش منتقل می‌کردند، در مسیر گاهی مجبور به پهلوگیری در بنادر جنوبی ایران می‌شدند. این بردگان با خود موسیقی و آیین‌های سنتی خود را آوردند و شب‌ها برای کاهش غم‌ها و رنج‌هایشان گرد هم جمع می‌شدند و می‌خواندند و می‌نواختند. به مرور، موسیقی آنان الهام گرفته از محیط جدید، رنگ و بوی بومی گرفت و موسیقی جنوب ایران شکل گرفت.
محله سیاهان در بندرعباس قدیم نمونه‌ای از حضور این گروه‌هاست که امروزه بخشی از محله «شمیلی‌ها» به شمار می‌رود. ساز‌های اولیه این گروه‌ها شامل دهل‌های بزرگ و ساز‌های بادی معروف به «لیوا» بود که در مراسم شادی و رقص‌هایی مانند خنجرسازی و رقص لیوا استفاده می‌شد. بعد‌ها ساز‌های دیگری مانند دهل و کسر و پیپه به موسیقی آنها اضافه شد و ساختار امروزی موسیقی محلی هرمزگان شکل گرفت.
بادها، ارواح و نیرو‌های ماوراءالطبیعه‌ای هستند که اهالی جنوب ایران به آنها اعتقاد دارند و باور دارند برخی بیماری‌ها ناشی از ورود این بادها به بدن انسان است. افراد مبتلا به این بادها «هوایی» یا «بادزده» نامیده می‌شوند. در میان بادها، باد نوبان، زار، مشایخ، جن، پری، لیوا و دیو بیش‌تر شناخته شده‌اند.
باد نوبان، برخلاف باد زار، ماهیتی آرام دارد و با ذکر اسامی مقدس مانند «سلام علیکم» و «رسول‌الله» کنترل می‌شود. باد‌های نوبان مسلمان‌اند و برخلاف باد‌های زار، خشونت زیادی ندارند، اما می‌توانند افسردگی، بی‌تحرکی و اختلالات روحی و جسمی ایجاد کنند. اهالی معتقدند فردی که باد نوبان دارد، گاهی می‌تواند سایر بادها را کنترل کند و نقش ویژه‌ای در آیین دارد.
آیین نوبان در هرمزگان؛ موسیقی، روح و درمان در یک مراسم سنتی
مراسم نوبان بر موسیقی محور استوار است و ساز اصلی آن تنبوره نام دارد. این ساز در قدیم از پوست لاک‌پشت و گاو و سه چوب خاص ساخته می‌شد و زه‌های آن از روده و کوش آن از چوب وحشی بود. در هم‌نوازی تنبوره، سه دهل به نام «دینگو» نیز نواخته می‌شود. ساز دیگری به نام منیور که از سم بز ساخته شده و به پشت نوازنده بسته می‌شود تا با حرکت بدن نواخته شود.
اگر فردی علائم بیماری ناشناخته‌ای داشته باشد که با درمان پزشکی بهبود نمی‌یابد، به نزد بابا زار برده می‌شود. روز قبل از مراسم، فردی که به او خیزرانی می‌گویند به خانه‌های اهل هوا می‌رود و آنان را از اجرای مراسم مطلع می‌کند. اهل هوا کسانی هستند که خود پیش‌تر دچار زار یا باد نوبان شده و درمان یافته‌اند.
سفرهای شامل گیاهان دارویی، میوه‌های جنوبی و گوشت پهن می‌شود و بیمار تحت نظر بابا زار قرار می‌گیرد. با تشخیص نوع باد، درمان طی هفت روز انجام می‌شود و شامل استفاده از دارو‌های گیاهی مانند زعفران، هل، جوز، زبان جوجه، کندر و ریحان است که بر بدن بیمار مالیده می‌شود. موسیقی تنبوره و دینگو همراه با این داروها، روح بیمار را نرم کرده و جریان درمان را تسهیل می‌کند.
موسیقی در آیین نوبان نه‌تنها جنبه هنری دارد بلکه باور بر این است که روح بیمار با آن نرم شده و باد‌های مضر از بدن خارج می‌شوند. برخی افراد بدون اراده سر و بدن خود را تکان داده و فریاد می‌کشند تا باد از بدنشان خارج شود. مراسم نوبان اغلب در شب‌های چهارشنبه در بندرلنگه و قشم برگزار می‌شود و به اعتقاد مردم، این آیین تنها راه درمان افرادی است که باد نوبان یا سایر باد‌های خطرناک وارد بدنشان شده است.
آیین نوبان، نمونه‌ای از روش‌های درمانی موسیقایی و روان‌درمانی سنتی است که در مناطق مختلف جهان، از آفریقا تا آسیا، نمونه‌های مشابهی دارد. در نیجریه، حبشه، مالایا، فیلیپین و عمان آیین‌هایی شبیه زار و نوبان با نام‌ها و اشکال مختلف شناخته شده‌اند. این مراسم نشان‌دهنده تبادل فرهنگی طولانی‌مدت جنوب ایران با دیگر سرزمین‌ها و غنی بودن میراث موسیقایی و معنوی هرمزگان است.
امروزه نوبان نه تنها یک آیین درمانی بلکه بخشی از هویت فرهنگی مردم هرمزگان است و به پژوهشگران، علاقه‌مندان موسیقی سنتی و گردشگران فرصتی بی‌نظیر برای آشنایی با عمق فرهنگ جنوب ایران می‌دهد. آیین نوبان در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
