رونمایی از یک نسخه خطیِ «کلیات سعدی»

مخاطب۲۴- به مناسبت روز بزرگداشت سعدی شیرازی (یکم اردیبهشت)، کتابخانه و موزه ملی ملک، آثار ارزشمند این موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی در تهران را با محوریت «استاد سخن پارسی»، معرفی کرد.

کتابخانه و موزه ملی ملک سال‌هاست که در پرتوی نیک‌اندیشی حاج حسین آقا ملک، بنیانگذار و واقف این مجموعه و علاقه او به گردآوری آثار شاعران پارسی‌گوی، دارای گنجینه ارزشمندی از نفایس خطی ادبی است که از جمله آنها می‌توان به آثار سعدی، شاعر و نویسنده معروف قرن هفتم هجری قمری، اشاره کرد.

در حال حاضر، ۸۷ نسخه خطی ارزشمند از آثار «ابومحمد مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله بن مشرف» متخلص به سعدی، در این موقوفه نگهداری می‌شود که منتخبی از نفیس‌ترین آنها در بعضی از تالار‌های موزه ملی ملک در معرض نمایش عموم گذاشته شده است. همچنین در کتابخانه ملی ملک، ۱۰ نسخه چاپ سنگی از آثار سعدی شیرازی وجود دارد.

در تالار خوشنویسی و نگارگری این موزه نیز نمونه‌هایی از مرقعات خوشنویسی، مزین به شعر‌های سعدی، به چشم می‌خورد که توسط خوشنویسان بنام کشور در دوره‌های تاریخی همچون صفویه و قاجاریه، نگاشته شده است.

کتابخانه ملی ملک دارای کتاب‌های چاپی متعددی نیز از آثار سعدی است که در این بین، می‌توان به یک نسخه گلستان سعدی به زبان روسی با قدمت ۱۶۸ سال اشاره کرد که در سال ۱۸۵۷ میلادی، منتشر شده است.

آثار خطی نظیر گلستان، بوستان، کلیات سعدی، غزلیات و ترجیع‌بند سعدی در گنجینه ملک وجود دارد که در دوره‌های مختلف تاریخی به همت کاتبانی همچون سلطان علی مشهدی، محمد حسین بن میرزا عبدالعظیم ملایری، محمد شفیع حسینی و محمد اسماعیل بن عبدالغنی شیرازی، به خط‌های نسخ، نستعلیق و شکسته نستعلیق روی کاغذ‌هایی از جنس فستقی، ترمه، فرنگی آهار مهره و...، نوشته شده است.

برخی از آثار خطی سعدی شیرازی این گنجینه، نمونه‌های شاخصی از بکارگیری هنر‌های کتاب‌آرایی است، چنان‌که آرایه‌های تزیینی زیبایی در آنها، قابل مشاهده است.

از جمله آثار خطی بی‌بدیل سعدی در کتابخانه و موزه ملی ملک، نسخه کلیات سعدی به خط نستعلیق «شاه محمد کاتب» است که در قرن ۱۱ هجری قمری روی کاغذ ترمه، کتابت و با چرم میشن، مجلد شده است. این اثر متعلق به دوره صفویه توسط حاج حسین آقا ملک، وقف این مجموعه شده و در تالار «هزار داستان» موزه، در معرض دید اهل هنر و ادب، قرار دارد.

از دیگر آثار نفیس خطی این موقوفه می‌توان به نسخه کلیات سعدی، اشاره کرد که در قرن ۱۳ هجری قمری و با خط شکسته روی کاغذ ترمه اصفهانی نوشته و با جلد روغنی، مجلد شده است، این اثر دارای جدول زرین و هشت سر لوح و پیشانی مذهب زیبا و همچنین تصویر سعدی در یک مجلس و سعدی و میرداماد در مجلس دیگر است.

کلیات سعدی که در سال ۱۳۲۴ هجری قمری توسط «میرزا علی نقی شیرازی» در افزون بر ۵۰۰ صفحه، کتابت و توسط «میرزا محمود مذهب‌باشی شیرازی» مجلد شده است، نفیس‌ترین نسخه خطی از آثار سعدی در کتابخانه و موزه ملی ملک، به شمار می‌آید.

این نسخه خطی، از جمله آثار فاخری بوده که از ایران خارج شده بود و به واسطه خیراندیشی بانو عزت‌ملک ملک، دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک، در یکی از حراجی‌های بین‌المللی خریداری شد و اکنون به عنوان یکی از آثار مجموعه اهدایی این بانوی فرهیخته به گنجینه ملک، با شماره ثبت ۶۸۸۲، در گنجینه ملک نگهداری می‌شود.

این اثر خطی، ویژگی‌های شاخص متعددی دارد تا جایی‌که در قالب اجرای یک پروژه ارزشمند، با مدیریت عالی کتابخانه و موزه ملی ملک و حمایت بنیاد فارس‌شناسی و مرکز سعدی‌شناسی و همچنین دکتر کوروش کمالی سروستانی، رئیس دانشنامه فارس و همراهی جمعی از هنرمندان و متخصصان از جمله استاد مجید فداییان، نگارگر، کارشناس و پژوهشگر هنر‌های سنتی، به شیوه چاپ عکسی (فاکسیمیله) و با کیفیتی بسیار بالا، در سال ۱۴۰۰، در چاپخانه آستان قدس رضوی، بازنشر شد.

این اثر، یکی از نسخه‌های بسیار کامل کلیات سعدی، به شمار می‌آید تا جایی‌که آن را می‌توان، نسخه معیار یا اساس برای خواندن کلیات سعدی، قرار داد. به عبارتی، این نسخه سعدی، از نظر صحت شعرها، درست‌نویسی و کم غلط بودن کلمات نیز، ارزش خاصی دارد.

همچنین این اثر توسط خوشنویس بزرگ دوره قاجار یعنی علی نقی شیرازی، نوشته شده که دارای خطی با سبک خاص بوده است. از سویی دیگر، از آن می‌توان به‌عنوان یکی از آثار بی‌بدیل «خاندان مُذهب‌باشی شیرازی»، یکی از آخرین خاندان‌هایی که کتاب‌سازی فاخر سلطنتی را در ایران انجام می‌دادند، نام برد.

بی‌شک، این نسخه کلیات سعدی از نظر آرایه‌های هنری به‌کار رفته در آن نیز اثری بی‌نظیر است، چنان‌که تقریباً تمام صفحات اثر، طلااندازی شده و هر بخش آن، دارای یک سرلوح مخصوص به خود است. همچنین این اثر، مملو از بهترین نمونه‌های تذهیب دوره قاجار است. بنابراین، این اثر را می‌توان از نمونه‌های برجسته هنر قاجار دانست.

کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۱۶ شمسی، وقف حرم مطهر رضوی شده و در حال حاضر همه‌روزه به جز روز‌های تعطیل، در ساعات ۸:۳۰ تا ۱۶:۳۰، به نشانی تهران، خیابان امام خمینی (ره)، خیابان سی‌تیر، خیابان یارجانی، خیابان ملل متحد (میدان مشق)، پذیرای دوستداران تاریخ و هنر ایرانی ـ اسلامی است.

در این ویدئو، این نسخه خطی را می‌بینید، که از سوی سعید بیابانکی، شاعر و پژوهشگر ادبیات فارسی، معرفی می‌شود.