چرا برای جشنواره فیلم فجر نماد سیمرغ در نظر گرفتند

به گزارش جماران؛ در هفتمین جشنواره فیلم فجر بود که ناگهان سینمای ایران با تولدی جدید برای مهمترین نشان خود مواجه شد. لوح زرین که تا دوره ششم به برگزیدگان جشنواره اهداء می‌شد ناگهان جای خود را به «سیمرغ» داد تا این نام نشانی برای مهترین افتخار سینمایی کشور باشد. اما مسیری که سمیرغ از سال ۶۷ تا امروز طی کرده موضوع این گزارش است.

به گزارش ایرنا، «سیمرغ» پرنده اسطوره‌ای و افسانه‌ای ایران زمین و یکی‌ از نمادهای مهم ادبیات فارسی است که در داستان‌ها و روایت‌های مشهوری همچون «منطق‌الطیر» عطار نیشابوری و شاهنامه فردوسی حضور و نمودی پررنگ دارد. همچنین در اوستا، سنگ نوشته‌ها، متون و تصاویر باقی مانده از دوران ساسانی نیز نشانه‌هایی پررنگ از این پرنده به چشم می‌خورد.

در شاهنامه فردوسی، این پرنده نماد و مفهوم خرد است که پاسخ تمام پرسش‌ها را نزد خود دارد. حضور او در این حماسه ماندگار با تولد «زال» آغاز می‌شود، جایی که پدرش یعنی «سام»، به دلیل موهای سپید و ظاهر غیرعادی، او را تنها و بی‌پناه در صحرایی رها کرده و پرنده «سیمرغ» به سبب مهر خداوندی، او را به آشیانه خود برده و پرورش می‌دهد.

دیگر حضور مهم سیمرغ در شاهنامه، مربوط به صحنه نبرد میان «رستم» و «اسفندیار» رویین تن است. رستم ناتوان از مغلوب کردن اسفندیار، از سیمرغ طلب کمک و راهنمایی می‌کند و عاقبت با روشی که از او می‌آموزد، موفق می‌شود اسفندیار را از پای درآورد.

در روایت تمثیلی و جهانی عطار نیشابوری یعنی «منطق‌الطیر» نیز با سفر گروهی از مرغان به سرپرستی هدهد مواجه هستیم که در تلاش برای رسیدن به آستان سیمرغ هستند. در این داستان هر مرغ، نماد دسته خاصی از انسان‌ها تصویر می‌شود که سختی‌های راه به تدریج هر یک را از رسیدن به تمنای اولیه منصرف می‌کند و در نهایت تنها سی مرغ به کوه قاف رسیده و درمی‌یابند که سیمرغ خود آن‌ها هستند.

اما در زمانه حاضر و در باور عموم مردم، سیمرغ به عنوان نماد و نشانه سینمای ایران شناخته می‌شود. پرنده‌ای که نام آن با مهمترین رویداد فرهنگی و هنری ایران گره خورده و دریافت تندیس سیمرغ بلورین از جشنواره فیلم فجر به آرزوی هنرمندان بسیاری تبدیل شده است.

سیمرغ چطور به مهم‌ترین نماد سینمای کشور تبدیل شد؟

شاید جالب باشد بدانید که در شش دوره نخست جشنواره فیلم فجر خبری از سیمرغ بلورین نبود و به جای آن برگزیدگان صاحب «تندیس زرین» می‌شدند. در آن‌ سال‌ها بنیاد سینمایی فارابی متولی برگزاری جشنواره فیلم فجر بود و مدیران سینمایی به فکر نمادی اصیل و البته متفاوت برای جشنواره فجر بودند. ابراهیم حقیقی که از طراحان برجسته حوزه گرافیک محسوب می‌شود، به عنوان طراح این جایزه معرفی شد.

حقیقی با مطالعه آثار و نشانه‌های باستانی، در نهایت سیمرغ افسانه‌ای را انتخاب کرد. او رد این پرنده را در مواردی همچون کاشی‌کاری، نگارگری، قالی، تذهیب و هنر منبت ایرانی مشاهده کرد و پیش از رسیدن به طرح‌ نهایی، اتودها و پیش‌طرح‌های مختلفی را بررسی کرد. به عقیده حقیقی، سیمرغ بلورین مشهورترین نشانی است که او تا کنون طراحی کرده است.

برخلاف بسیاری از جوایز مطرح سینمایی در دنیا، که شکل اصلی در قالب حجم بازنمایی می‌شود، طرح سیمرغ به صورت دو بعدی و بر بدنه‌ بلورین نقش بست. حقیقی درباره علت این موضوع می‌گوید: «سیمرغ» یک مرغ یا حجم نیست، بلکه یک مفهوم در ادبیات و عرفان و نشانه تعالی و نور است و به همین دلیل هیچ‌چیز به جز بلور نمی‌توانست نشانگر آن باشد.

حقیقی در گفت‌وگوی دیگر خود اشاره می‌کند: در طراحی سیمرغ جشنواره فیلم فجر تلاش کردم تا این نشانه خارج از ساختار روال هندسی و همیشگی رایج باشد. بیشترین نشانه‌های ما به دلیل تربیت بصری و آموزش دانشکده‌ها، دارای ساختارهای هندسی هستند و من به همین دلیل و به عمد از این شیوه فاصله گرفتم تا طرح، تداعی‌گر نگارگری ما باشد.

انتخابی هوشمندانه که علاوه بر تفاوت در طرح و ساختار این جایزه نسبت به تندیس‌های سایر جشنواره‌ها، بازتاب دهنده و نمودی از فرهنگ، اندیشه و فلسفه باستانی ایران است. 

در  جشنواره هفتم که در آن برای اولین باز از سیمرغ بلورین رونمایی شد، این جایزه تصویری متفاوت نسبت به امروز داشت. پایه این تندیس بلورین از سنگ سیاه ساخته شده و احتمالا به عنوان نمادی از کوه قاف و آشیانه او بوده است. در شمایل تندیس، این پرنده افسانه‌ای در حال پرواز از آشیانه خود تصویر شده بود. مسعود جعفری جوزانی، محسن مخملباف، فاطمه معتمدآریا، محمود جعفری، رویا نونهالی و عزت الله انتظامی از جمله افرادی بودند که اولین سیمرغ بلورین تاریخ جشنواره را به خود اختصاص دادند.

وجود سنگ به عنوان پایه تندیس، باعث سنگینی بیش از اندازه آن شده بود، به طوری که در مراسم اختتامیه جشنواره هفتم، حمل آن برای یکی از برندگان پیشکسوت دشوار به نظر می‌رسید. به همین دلیل، در جشنواره هشتم حقیقی تغییراتی را در ساختار تندیس اعمال کرد و جنس پایه آن را از سنگ به برنز توخالی طلایی رنگ تغییر داد، در حالی طراحی بخش اصلی آن به صورت بلورین و با طرحی دوبعدی از سیمرغ به شکل اولیه خود باقی ماند.

در دوره نهم نیز شکل ساختاری سیمرغ بلورین بدون تغییر باقی ماند اما در جشنواره دهم تندیس باز هم سبک‌تر شد و رنگ پایه آن از طلایی به سیاه تغییر کرد. شکل و شیوه برخورد با شمایل سیمرغ بلورین در طی سال‌های مختلف، بیش از هر چیز سلیقه‌ای به نظر می‌رسد؛ چراکه اصلاحات جزئی اتفاق خاصی را در کیفیت بصری آن ایجاد نکرده است.

برای مدت‌ها شکل کلی تندیس سیمرغ ثابت باقی ماند اما در دوره‌هایی جزئیاتی از آن تغییر می‌کرد. برای مثال شکل هندسی بدنه بلورین آن از خطوط زاویه‌دار به منحنی تغییر می‌کرد و پس از چند دوره مجددا به حالت سابق باز می‌گشت. و یا رنگ پایه آن در دوره‌های مختلف میان طلایی و سیاه در نوسان بوده است.

در دوره چهاردهم اما تفاوت دیگری نیز در شکل این تندیس حاصل شد و فرم دوبعدی سیمرغ بلورین در هماهنگی با رنگ پایه، به وسیله خطوط طلایی رنگ بازنمایی شد.

دیگر تفاوت مهم در ظاهر این جایزه، مصادف با دوره بیست و پنجم این رویداد در سال ۱۳۸۵ بود.

در جشنواره بیست‌و پنجم، فیلم «فرش ایرانی» به تهیه کنندگی رضا میرکریمی در بخش خارج از مسابقه به نمایش درآمد. اثری که فیلمسازان معتبری همچون عباس کیارستمی، مجید مجیدی، کمال تبریزی، نورالدین زرین کلک، بهمن فرمان‌ آرا، داریوش مهرجویی، بهروز افخمی، مجتبی راعی، سیف‌الله داد، رضا میرکریمی، بهرام بیضایی، محمدرضا هنرمند، جعفر پناهی و رخشان بنی اعتماد در تولید آن نقش داشتند.

در این دوره از جشنواره، فیلم «فرش ایرانی» موفق شد جایزه بهترین فیلم از نگاه ملی را به دست بیاورد. نکته جالب اینکه در این دوره جشنواره و برای نخستین بار شاهد اهدای تندیس سیمرغ به صورت حجمی هستیم. این جایزه به وزن ۵۵۰ گرم و از جنس طلا ساخته شد و به رضا میرکریمی، تهیه کننده فیلم «فرش ایرانی» اهدا شد. اما جایزه سایر بخش‌ها همچنان تندیس بلورین بود.

روند اهدای سیمرغ بهترین فیلم از نگاه ملی به صورت حجمی طلایی رنگ برای چندین دوره ادامه داشت اما تفاوت مهم در شکل و شمایل سیمرغ بلورین در دوره سی و یکم رخ داد و این بار ابراهیم حقیقی طرحی متفاوت و حجمی را برای سیمرغ درنظر گرفت. اتفاقی که واکنش‌های منفی بسیاری را برانگیخت؛ چراکه تندیس نهایی، شبیه دیگر پرنده‌های رایج طراحی شده بود و دیگر نمودی از آن اسطوره افسانه‌ای را با خود نداشت.

همین مسئله موجب شد تا از سال بعد، این تندیس به شکل سابق خود بازگردد و به برگزیدگان سیمرغ بلورین اهدا شود.

شمایل این جایزه مهم در سینمای ایران از سی و سومین جشنواره فیلم فجر شکلی تثبیت شده پیدا کرد و پایه و تنه اصلی هر دو از جنس بلور و شکیل‌تر از همیشه ساخته شد.

نکته جالب دیگر اینکه تندیس سیمرغ بلورین تا دوره سی و هشتم در کشور جمهوری چک ساخته می‌شد، اما در سال ۱۳۹۸ فراخوانی اعلام شد که طی آن یک شرکت ایرانی توانست مطابق با استانداردهای درنظر گرفته شده، این تندیس را تولید کند و از آن زمان تاکنون این جایزه در کشور ساخته می‌شود.