شرح معراج پیامبر در مناجات نامه
به گزارش سرویس فرهنگی مخاطب ۲۴ به نقل از ایکنا؛ شرح معراج پیامبر اکرم (ص) از بخش‌های برجسته مخزن‌الأسرار نظامی و دیگر منظومه‌های حکیم نظامی گنجوی است. مطالعه معراج‌نامه‌های نظامی نشان می‌دهد که این بخش از آثار نظامی از بسیاری جهات به توصیف این واقعه در منابع سیره و تفسیر شباهت دارد.
پدیده معراج از جذاب‌ترین موضوعات ادبیات جهان به شمار می‌رود، این امر به‌صورت عام در زندگی بسیاری از انبیای بنی‌اسرائیل رخ داده و در ادیان ابراهیمی مختص عیسی‌مسیح و ادریس (ع) و رسول مکرم اسلام (ص) است.
این پدیده الهی در معنی عام، عروج و کمال شخصیتی و نیل به مقام قرب الهی است و در معنی خاص پرواز و سیر صعودی روحانی محض و یا سیر روحی ـ جسمی انسان در آسمان‌ها و عرش الهی است، شاعران پارسی‌سرا از شروع رشد شعر فارسی به‌ویژه از قرن پنجم هجری به بعد ضمن بیان اعتقاد خود به تصویرگری این معجزه شگفت‌انگیز پرداخته‌اند.
قرآن‌کریم درباره عروج و ارتقای ادریس نبی (ع) به مقامى بلند در آیات ۵۶ و ۵۷ سوره مریم فرموده است: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِدْریسَ إِنَّهُ کانَ صِدِّیقاً نَبِیًّا، وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا» و درباره ارائه ملکوت آسمان‌ها به حضرت ابراهیم خلیل در آیه ۷۵ سوره انعام فرموده است: «وَ کَذلِکَ نُری إِبْراهیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنینَ».
خداوند متعال در نخستین اشارت وحیانی به واقعه عروج شبانه پیامبرخاتم (ص) در آیه اول سوره الاسراء فرموده است: «سُبْحانَ الَّذی أَسْرى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ»، اشارت قرآنی دیگر آیات هفتم تا هجدهم سوره نجم است، همچنین در آیه ۲۳ تکویر و ۶۱ اسراء به دیدار پیامبراکرم (ص) با جبرئیل در افق اعلی اشاره شده است، در این راستا علی فتح‌الهی با مشارکت فرشاد میرزایی‌مطلق، از مدرسان دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرمآباد در مقاله‌ای به بررسی موضوع معراج نبی مکرم اسلام حضرت محمدمصطفی (ص) در معراج‌نامه‌های نظامی گنجوی پرداخته که تقدیم مخاطبان ایکنا می‌شود.
معراج اسم آلت از ماده (عَرَجَ) و در لغت به معنی نردبان یا پلکانی است که ارواح قبض شده از آن بالا می‌روند، در اصطلاح اهل کلام، معراج عبارت است از: «سفری الهی و سیری ملکوتی که از مکه آغاز می‌شود به انگیزه ارائه آیات الهی و نمودن شگفتی‌های هستی، با مرکبی بهشتی (براق و رفرف) در زمانی کوتاه به سوی مقصد اعلا پیش می‌رود و با دستاورد‌هایی عظیم، سامان می‌یابد».
ابن‌عربی در کتاب فتوحات مکیه، معراج را خطابی خاص دانسته که خداوند آن را تنها نصیب رسولان خود می‌سازد.
جلوه‌های آیات قرآنی و معراج در اکثر متون نظم و نثر با سبک ویژه شاعران و نویسندگان پارسی‌گوی به چشم می‌خورد، معجزه عروج آسمانی نبی مکرم اسلام (ص) یکی از سرچشمه‌های ذوق و اندیشه گویندگان فارس زبان به شمار می‌آید.
این واقعه به‌عنوان معجزه‌ای الهی، اصلی اسلامی و انکارناپذیر، تأثیرات بسیار عمیق بر افکار و اندیشه‌ها و باور‌ها و اعتقادات آنان گذارده است، از همان آغاز دوره رشد و تکامل شعر فارسی، نشانه‌های این تأثیرپذیری را در آثار بسیاری از ادیبان و سخنوران مسلمان فارسی زبان می‌توان مشاهده کرد.
البته هرچه از عمر شعر فارسی گذشته است، بر شدت این تأثیرپذیری نیز افزوده شده است، به طوری که از قرن پنجم و ششم هجری به بعد پس از حمد و ستایش خداوند گزارش معراج به‌عنوان یک سنت ادبی، از سوی شاعران بزرگ پارسی‌سرا مانند: نظامی، خاقانی، عطار و دیگران به‌عنوان پیش‌درآمد آثار منظوم مورد توجه خاص قرار گرفت و موجب خلق آثاری دلنشین و ماندگار در حوزه شعر فارسی شده است.
از مطالعه و بررسی چگونگی نگرش حکیم نظامی در زمینه معراج نبی مکرم اسلام (ص) درمی‌یابیم که وی وقوع معجزه معراج را پذیرفته است.
شرح معراج پیامبر اکرم (ص) از بخش‌های برجسته مخزن‌الأسرار نظامی و دیگر منظومه‌های اوست، مطالعه معراج‌نامه‌های نظامی نشان می‌دهد که این بخش از آثار نظامی از بسیاری جهات به توصیف این واقعه در منابع سیره و تفسیر شباهت دارد.
نظامی در این معراج‌نامه‌ها به ابعاد مختلف جسمانی یا روحانی بودن معراج، رؤیت خداوند، جبرئیل، براق و رفرف می‌پردازد و حکیم نظامی نیز به تبعیت از سنت قرآنی و تفسیری عصر خویش در ابیات اولیه همه معراج نامه‌هایش به شب‌هنگام بودن زمان عروج رسول خدا (ص) پرداخته و می‌گوید: «نیم شبی کان ملک نیمروز / کرد روان مشعل گیتی فروز / شبی کاسمان مجلس افروز کرد / شب از روشنی دعوی روز کرد».
در باره زمان و مکان معراج اقوال مختلف است، ابن‌عباس زمان وقوع معراج را سال دوم و برخی به نقل از علی (ع) نیز سال سوم دانسته است، برخی دیگر هم پنجم یا ششم و حتی دهم و دوازدهم بعثت نیز گفته‌اند.
بر اساس روایات وارده، معراج در دو نوبت اتفاق افتاده است و از آیات سوره نجم به ویژه تعبیر وحیانی: «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرى» نیز همین معنا استفاده مىشود، اما اولین آیه سوره اسراء که ابتداى معراج پیامبر (ص) را مسجدالحرام دانسته است به صورتی تأویل مىکنند که مقصود از آن تمامى حرم است که آن را مجازاً مسجدالحرام نامیده‌اند.
البته ممکن است از آن نظر که گفتیم معراج دوباره اتفاق افتاده است، آغاز یکى از مسجدالحرام بوده و دیگری از خانه ام‌هانى.
براساس آیه اول سوره اسراءآغاز معراج پیامبر (ص) شب‌هنگام و از مسجدالحرام واقع در شهر مقدس مکه بیان شده است، اما در مورد مکان دقیق شروع سیر پیامبر به سوی مسجدالاقصی و سپس آسمان‌ها، بین اهل تفسیر و راویان معراج اختلاف نظر‌هایی دیده می‌شود و بیشتر مفسران برآنند که شروع معراج از مسجدالحرام یا از خانه ام‌هانی خواهر حضرت علی (ع) بوده است.
زمخشری در کشاف در تفسیر آیه مذکور با نقل روایتی از پیامبر (ص) مبدأ مکانی معراج را منزل خود حضرت دانسته است، اگرچه وی روایات دیگری را نیز آورده است: «بَینَا أنَا فِی المَسجدِ الحَرامِ فِی الحِجرِ عِندَ البیتِ بَینَ النَّائمِ وَ الیَقظانِ إذ أتانِى جِبریلُ عَلیهِ السَّلامُ بِالبُراقِ وَ قِیلَ: أسرِىَ بِه مِن دارِ أمِّ هَانئ بِنتِ أبى طالبٍ»، مولوی بلخی نیز آغاز معراج را سرای اُم‌هانی، خواهر حضرت علی (ع) پنداشته است.
حکیم نظامی در معراج‌نامه‌های مخزن‌الاسرار، شرفنامه و هفت‌پیکر هیچ‌گونه اشاره صریحی به مبدأ سیر آسمانی پیامبر (ص) ندارد، او تلویحاً در هفت‌پیکر از مبدأ معراج با تعبیر «خانه خاص» یاد کرده، اما در منظومه خسرو شیرین آشکارا به مبدأ معراج اشاره کرده است و تنها در بیت «شبی رخ تافته زین دیر فانی / به خلوت در سرای ام‌هانی» به مبدأ مکانی عروج آسمانی رسول خدا از منزل ام‌هانی اشاره کرده است.
جایگاه و نقش فرشتگان در معراج پیامبر (ص)
حکیم نظامی بدون هیچ مجامله‌ای نقش جبرئیل را در معجزه معراج پیامبر (ص) به آماده ساختن مرکب سفر شبانه او برای سیر آسمانی یعنی براق پیوند می‌دهد و در این باره می‌گوید: «سر بلندیش را ز پایه پست / جبرئیل آمده براق به دست».
حکیم نظامی همچنین نقش فرشتگان سبزپوش به‌ویژه جبرئیل و میکائیل را در عروج رسول مکرم اسلام (ص) پررنگ تبیین می‌کند و بازماندن فرشتگان را در سدره‌المنتهی گوشزد کرده است و معتقد است که فرشته اسرافیل در طی بخشی از مسافت پیامبر را عروج داده و سپس مرکب رفرف را برای ادامه سیر او مهیا می‌سازد و در این رابطه می‌گوید: «چو جبریل از رکابش باز پس گشت / عنان بر زد ز میکائیل بگذشت / سرافیل آمد و بر پر نشاندش / به هودج خانه رفرف رساندش».
چگونگی عروج پیامبر (ص)
نظامی گنجوی در آثارش بر آن است که شب‌هنگام، جبرئیل برای آغاز سیر آسمانی براق به دست خدمت پیامبر (ص) رسید، وی درباره سرعتِ برق‌آسای مرکب پیامبر می‌گوید: «رسیده جبرئیل از بیت معمور / براقی برق سیر آورده از نور / سرعت برق این براق تراست / برنشین کامشب این یتاق تراست / براقی شتابنده زیرش چو برق / ستامش چو خورشید در نور غرق».
حکیم نظامی همچنین از مرکب دوم پیامبر (ص) در شب معراج یعنی «رفرف» سخن گفته است: «ز رفرف گذشته به فرسنگ‌ها / در آن پرده بنموده آهنگ‌ها».
البته نظامی گنجوی برآن است که بعد از کنار رفتن براق و جبرئیل و میکائیل، پیامبر مسافتی را بر پرِ اسرافیل سوار شد تا به جایگاه «رفرف» رسید، لذا رفرف پیامبر (ص) را به شجره بهشتی طوبی و سپس به سدره‌المنتهی ارتقا داده و در این رابطه گفته است: «چو جبریل از رکابش باز پس گشت / عنان برزد ز میکائیل بگذشت / سرافیل آمد و بر پر نشاندش / به هودج خانه رفرف نشاندش / ز رفرف بر رف طوبی علم زد / وز آنجا بر سر سدره قدم زد».
منابع و مأخذ:
قرآن کریم
آملی، سید حیدر (۱۳۶۷) المقدمات من کتاب نص النصوص، تهران، انتشارات توس
ابن‌عربى، محی‌الدین، (بی‌تا) الفتوحات المکیة، بیروت، دارصادر
ابن‌منظور، ابوالفضل جمال‌الدین (۱۴۱۰) لسان‌العرب، بیروت، انتشارات دارصادر
ادیب بهروز، محسن، (۱۳۷۴) معراج از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی
جعفری، طیبه، (۱۳۹۰) تحلیل عناصر نمادین و کهن الگویی در معراج‌نامه‌های نظامی، فصلنامه ادب‌پژوهی، شماره شانزدهم
جمالی، شهروز، (۱۳۸۹) معراج و بازتاب آن در ادب فارسی، فصلنامه علمی عمومی زبان و ادب فارسی (گرایش عرفان)، سال اول، شماره دوم
زمخشری، محمود، (۱۴۰۷) الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، انتشارات دارالکتاب العربی
طباطبایی، محمدحسین، (۱۳۷۴) ترجمه تفسیرالمیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
عطار نیشابوری، فریدالدین، (۱۳۸۶) الهی‌نامه، تصحیح فؤاد روحانی، تهران، انتشارات زوار
عطار نیشابوری، فریدالدین، (۱۳۸۶) مصیبت‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، انتشارات سخن
المجلسی، محمدباقر، (۱۴۰۳) بحارالأنوار الجامعه لدرراخبار الأئمه الأطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی
محمدی گردآفرین و جلیل نظری، (۱۳۸۷) مقایسه نگاه ارداویرافنامه و رساله الغفران در دنیای پس از مرگ، فصلنامه ادبیات تطبیقی، سال دوم، شماره ۸
موحدی، محمدرضا، (۱۳۹۰) خلع نعلین در تفسیر عارفان، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی، سال هفتم شماره ۲۳
المیبدی، ابوالفضل رشیدالدین، (۱۳۷۱) کشف‌الأسرار و عدة‌الأبرار، تصحیح علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات امیرکبیر
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، (۱۳۷۲) کلیات نظامی گنجوی، تصحیح وحید دستگردی، تهران، انتشارات نگاه
ویرژیل، کونستان و گیورگیو، (۱۳۸۶) محمد پیامبری که از نو باید شناخت، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، امیرکبیر
