شب اول قبرِ کسانی که دفن نمی‌شوند چگونه است؟
مخاطب۲۴- اگر مرده‌ها را بسوزانند، به دریا بیندازند، مومیایی کنند و در محفظه‌های خاصی نگه دارند یا حیوانات آن را بخورند، باز هم مسائل شب اول قبر مانند فشار قبر، سؤال و مکافات، برای او وجود دارد و شب اول قبر او همان شبی است که به دریا افتاده یا در آتش سوخته و یا خوراک حیوانی شده است.
کتاب «پرسمان معاد» از سوی مرکز ملّی پاسخگویی به سؤالات دینی، نمایندگی اصفهان به چاپ رسیده که در شماره‌های گوناگون، به انتشار مطالب این کتاب ارزشمند خواهیم پرداخت.
سؤال: دربارۀ مرگ و عذاب قبر توضیح دهید: شب اول قبر برای کسانی‌که دفن نمی‌شوند و مثلاً در آب غرق می‌شوند، چگونه است؟
بر اساس آیات و روایات، روح انسان بعد از مرگ و انقطاع از بدن مادی، خود را در بدن برزخی و قالب مثالی مییابد. بدن مثالی، شباهت بسیاری به بدن دنیوی انسان دارد، اما در عین حال بدنی است که با نظام و قوانین عالم برزخ سازگار است و با بدن مادی دنیوی تفاوتهایی دارد.
در بیشتر موارد، مقصود از واژۀ «قبر» مسائل مربوط به برزخ است؛ مثلاً: «إِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَان؛ قبر یا روضهای از ریاض بهشت یا گودالی از گودالهای آتش است»؛ البته قبر برزخی و قبر خاکی ارتباط خاصی با هم دارند که مجال تبیین آن نیست، اما باید توجه داشت که عمده مسائل شب اول قبر و بعد از آن، با عالم برزخ درپیوند است، نه با قبر خاکی.
بنابراین، هم عذاب قبر و فشار آن و هم شادیها و فراخی آن، به عالم برزخ و قالب مثالی مربوط است؛ ازاینرو، اگر مردهای را بسوزانند، به دریا بیندازند، مومیایی کنند و در محفظه‌های خاصی نگه دارند یا حیوانات آن را بخورند، باز هم مسائل شب اول قبر مانند فشار قبر، سؤال و مکافات، برای او وجود دارد و شب اول قبر او همان شبی است که به دریا افتاده یا در آتش سوخته و یا خوراک حیوانی شده است.
حضرت علی (علیه السلام) میفرماید: «فروگذار نمیشود احدی از مردم که در شرق و غرب زمین و دریا و صحرا هستند، مگر آنکه فرشتههای سؤال‌کننده به ملاقات آنان خواهند رفت».
به‌عبارت‌دیگر، شب اول قبر همان مراحل نخستین ارتحال از این عالم و ورود در عالم برزخ است و وضعیت جسم در این دنیا تأثیر چندانی در آن ندارد.
امام جواد (علیه السلام) به یکی از شیعیان که در حال احتضار بود، فرمود: «مردن مثل این است که بدنت خیلی کثیف باشد و به حمام بروی. وقتی خودت را تمیز کردی چه حالتی به تو دست می‌دهد؟ همان حالت، هنگام مرگ برای مؤمن رخ می‌دهد».
عذاب قبر برای افراد مختلف شدت و ضعف دارد. از روایت استفاده می‌شود که پرهیزنکردن از نجاسات، بداخلاقی (مخصوصاً در محیط خانواده) و بیهوده‌گویی از موجبات عذاب قبر است، برعکس خوش‌اخلاقی، احسان (مخصوصاً به پدر و مادر)، صدقه، اولاد صالح و تلاوت قرآن موجب راحتی در قبر است. اما عذاب قبر چگونه است؟ آیا تجسم آن با نیش مار و عقرب یا حملۀ سگ درست است یا به شکل دیگری واقع می‌شود؟ در پاسخ باید گفت که جزییات این عذاب برای ما معلوم نیست.
سؤال: تا حد ممکن وجود فشار قبر را اثبات کنید؟
یادآوری می‌شود که منظور از واژۀ «قبر»، قبر خاکی و متعارف نیست. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «عالم برزخ، قبر است» و در روایت دیگری فرمود: «الْقَبْرُ مُنْذُ حِینِ مَوْتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ؛ مقصود از قبر، برزخ انسان است که از لحظۀ مرگ تا روز رستاخیز است».
آیت‌اللّه سبحانی بر اساس این روایت و روایاتی دیگر دربارۀ عذاب قبر معتقد است: «واقعیت قبر همان برزخ است». به گفتۀ شیخ مفید: «اثبات عذاب قبر از طریق آیات و اخبار میسر می‌شود نه با عقل؛ اخبار عامه (اهل‌سنت) و شیعه دربارۀ عذاب و فشار قبر متواتر است».
محقق طوسی می‌گوید: «سؤال فرشتگان در قبر، و رحمت و عذاب برای مؤمنان و کافران در آن جایگاه از مسلّمات دین است. هرکس به سؤالات فرشتگان پاسخ درست بدهد، مشمول رحمت الهی و هرکس پاسخ نادرست بدهد، گرفتار عذاب خدواند خواهد شد». تفتازانی نیز گفته است: «والاحادیث فی هذا الباب متواتر المعنی».
در اینجا به ذکر چند نمونه از این احادیث متواتر بسنده می شود:
۱. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «إِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَان؛ قبر باغی است از باغهای بهشت یا گودالی است از گودالهای جهنم». ایشان از عذاب و فشار و تنگی قبر به خدا پناه می‌برد: «إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضِیقِ الْقَبْر».
۲. امیرمؤمنان (علیه السلام) در نامه‌ای به فرزندش مینویسد: «قبر باغی است از باغهای بهشت یا گودالی است از گودالهای جهنم».
با توجه به اخبار و مفاد آنها، دربارۀ عذاب قبر جای تردیدی نمیماند و فشار قبر اولین مرحلۀ کیفر در عالم برزخ است.
۳. در حدیث دیگری از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین نقل شده است: «فَقَالَ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ لَهُ ضَمَّةٌ؛ هیچ مؤمنی نیست که فشار قبر نداشته باشد». پیامبر، این فشار را کفارۀ گناه اسراف نعمتهای الهی خوانده است.
