نگرانی‌ها از افت سطح ایستایی آب‌های زیرزمینی خراسان شمالی
به گزارش سرویس اجتماعی مخاطب ۲۴ به نقل از ایرنا، از مجموع دشت‌های مطالعاتی خراسان شمالی، مانه، «غلامان» و «قوری میدان» محدوده‌های آزاد هستند و هشت دشت ممنونه و ممنوعه بحرانی شامل سملقان، بجنورد، رباط قره بیل، جاجرم، صفی‌آباد، اسفراین و قوچان - شیروان است که برداشت بی رویه از این منابع سبب شده است تا این منابع با افت شدید مواجه شوند.
استفاده بی‌رویه از آب در حالی انجام می‌شود که وضعیت دشت‌ها به ممنوعه بحرانی درآمده‌اند بخش‌های وسیعی از خراسان شمالی از افت سفره‌های زیرزمینی آب تاثیر گرفته و قلب دشت‌ها در بحران خشکسالی در حال فرونشست است، این پدیده خزنده مرگ پنهان زمین و تهدید حیات است.
خشکسالی‌های اخیر و کاهش بارندگی افزایش مداوم تقاضای آب برای مصرف کنندگان مختلف را به همراه داشته است که موجب شده آبخوان‌ها با افت شدید سطح آب زیر زمینی مواجه شوند، هم اینک وضعیت آب در خراسان شمالی از مرز بحران عبور کرده است این در حالی است که پیشران اقتصادی این خطه بخش کشاورزی است که تداوم خشکسالی این بخش کشاورزی را سخت کرده است.
بخش کشاورزی این استان از آب‌های سطحی و زیر زمینی استفاده می‌کند، اما با افت آب‌های زیر زمینی کشاورزان با چالش‌های زیادی رو به رو شده اند که بعضا منجر به مهاجرت به شهر‌ها شده است.
به همین لحاظ، ادامه روند فزاینده افت منجر به پیدایش شرایط بحرانی در برخی از آبخوان‌ها شده است، در چنین شرایطی بهره برداری بهینه از آبخوان‌ها و فراتر از آن در سطح حوضه‌های آبریز نیازمند مدیریتی است که با توجه به ویژگی‌های کمی و کیفی مخازن آب زیرزمینی بتواند قابلیت آنها را از نظر توسعه یا اعمال محدودیت بهره برداری قبل از ایجاد وضعیت نامطلوب یا بحرانی تعیین و از بروز خسارت جبران ناپذیر جلوگیری کند.
هم اکنون حدود ۷۰ درصد از مساحت استان تحت تاثیر خشکسالی است.
جایگاه آب در سند آمایش سرزمین استان
متوسط بارش دراز مدت این استان ۲۶۷ میلیمتر است که حجمی معادل هفت میلیارد و ۵۹۱ میلیون متر مکعب می‌شود که از کل حجم بارش دریافتی، ۸۶ درصد معادل ۶ میلیارد و ۵۲۹ میلیون متر مکعب آن به دلیل تبخیر و تعریق از دسترس خارج شده و تنها یک میلیارد و ۶۲ میلیون متر مکعب حجم آب تجدید شونده در اختیار است که برابر استاندارد‌های مصوب شورای عالی صرفا ۷۵ درصد آن باید مورد استفاده قرار گیرد.
کارشناسان آب منطقه‌ای خراسان شمالی معتقدند: سیمای منابع آب استان از وضعیت کاملا شکننده‌ای دارد به نوعی هم اینک ۵۰ درصد کشتزار‌های آبی و باغی استان با تنش آبی مواجه است که این وضعیت به علت کاهش بارندگی‌ها ایجاد شده و به همین علت ۲۷۳ روستا اکنون با تنش آبی مواجه است.
براساس گزارش‌ها هم اینک ساکنان مناطق مختلف خراسان شمالی با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می‌کنند که آبرسانی با تانکر به ۱۸ روستا از جمله اقدامات دولت برای رفع تنش آبی در برخی روستا‌ها است.
هم اینک در بخش کشاورزی، گردشگری طبیعی، نقش و کارکرد‌ای صنعتی متنوع منابع طبیعی و محیط زیست، اشتغال مولد پایدار و درآمد بالا و سایر موارد به طور مستقیم بر محور آب است.
خراسان شمالی در منطقه خشک و نیمه خشک ایران قرار گرفته است که علاوه بر این موضوع در دهه‌های اخیر وقوع پدیده تغییر اقلیم یکی از عوامل تاثیر گذار بر منابع آب استان بوده است.
بر اساس آخرین آماربرداری منابع آب استان رقمی در حدود ۹۸۸ میلیون متر مکعب از منابع آب مورد مصرف قرار می‌گیرد.
خراسان شمالی دارای ۲ شبکه رودخانه‌ای است، رودخانه اترک و سرشاخه‌های متعدد آن در ناحیه شمالی استان که بخش اعظم استان را در بر می‌گیرد و بخش جنوبی استان که جزو حوضه آبریزی کویر مرکزی محسوب می‌شود از شبکه رودخانه‌ای و جریان آبی محدود برخوردار است.
در این بخش رود کال شور و سر شاخه‌های محدود که مهم‌ترین مربوط به شهرستان اسفراین می‌باشد جریان دارد، رژیم رودخانه‌های استان برفی - بارانی است به این معنی که بخشی از جریان پایه آنها به خصوص در طول فصل بهار از ذوب برف تامین می‌شود و بخش عمده‌ای از جریان رودخانه‌ها مربوط به چشمه‌ها می‌باشد که در سطح حوضه به ویژه در ارتفاعات و دامنه‌ها وجود داشته و موجب بالا رفتن ضریب جریان می‌شود مقایسه حجم آب عبوری در طی بازه‌های تعیین شده بیانگر کاهش آورد رودخانه‌ها به صورت متوسط ۱۵ درصد در هر دوره می‌باشد که این تغییرت الگوی بارشی از برف به باران، گرم شدن استان، افزایش مصرف، کاهش تدریجی آبدهی چشمه‌ها ناشی از افت سطح آب‌های زیر زمینی در سرشاخه رودخانه‌ها می‌باشد.
کسری مخزن آبخوان‌ها
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی گفت: میزان کل کسری مخزن آبخوان‌های استان طی ۲۵ ساله اخیر معادل یک میلیارد و ۹۶۹ میلیون متر مکعب بوده است که به طور متوسط رقم ۷۰ میلیون متر مکعب کسری مخزن در هر سال را نشان می‌دهد.
مهندس وحید واسطه افزود: ۸۸.۴ درصد آب استان در بخش کشاورزی، ۹.۵ درصد در بخش شرب و حدود ۲.۱ درصد در بخش صنعت مصرف می‌شود و در حال حاضر چهار هزار و ۱۱۶ حلقه چاه غیر مجاز با حجم برداشت ۳۷.۵ میلیون متر مکعب در استان وجود دارد.
وی اظهار داشت: ۴۵ درصد مصارف استان از منابع آب سطحی و ۵۵ درصد آن از منابع آب زیر زمینی تامین می‌شود.
واسطه با بیان اینکه در حال حاضر سرانه آب هر فرد در استان به زیر یکهزار و ۵۰۰ متر مکعب در سال رسیده است که این در حالی است که حد تنش آبی یکهزار و ۷۵۰ متر مکعب به ازای هر فرد در سال می‌باشد که نشان دهنده تنش آبی در خراسان شمالی است.
وی افزود: لذا به لحاظ اهمیت موضوع و اینکه یکی از مهم‌ترین تنگانا‌های ساختاری توسعه استان، کاهش فزاینده کمیت و کیفیت منابع آب و تداوم خشکسالی‌ها است.
واسطه اظهار داشت: برای توسعه استان به خصوص در بخش‌های زیر ساختی نیاز به منابع پایه، به ویژه آب داریم و توجه به پایداری منابع آب برای تضمین پایداری توسعه در استان، امری اجتناب ناپذیر است.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی گفت: از ۱۱ محدوده مطالعاتی واقع در استان چهار دشت سملقان، بجنورد، شوقان، رباط قره بیل، دانیال نبی وضعیت ممنوعه دارند و چهار دشت شیروان - قوچان، صفی آباد، جاجرم و اسفراین وضعیت ممنوعه بحرانی دارند، به استثناء دشت بجنود که علاوه بر افت سطح اب، تامین آب شرب نیز از دلایل ممنوعه بودن این دشت است. سایر دشت‌ها به دلیل افت سطح آب زیر زمینی یا ممنوعه بحرانی تشخیص داده شده اند.
واسطه افزود: بیشترین افت متوسط سالانه در سطح استان به ترتیب مربوط به آبخوان رباط قره بیل، دانیال نبی با مقدار ۶۷ سانتی متر و پس از آن شیروان، قوچان و اسفراین به ترتیب با مقادیر ۶۰ و ۵۶ سانتی متر است. به طور کلی متوسط مجموع کسری آبخوان‌های آبرفتی استان حجمی معادل با ۶۹ میلیون و ۷۰۰ هزار متر مکعب در سال است و بیشترین سهم کسری در استان مربوط به آبخوان اسفراین با حجمی معادل ۳۰ میلیون متر مکعب می‌باشد.
وی اظهار داشت: میزان کل کسری آب‌های زیر زمینی استان (تجمعی) افزون بر یک میلیارد و ۹۶۹ میلیون متر مکعب است از این میزان حدود ۶۹ درصد کسری سالانه مخازن آب‌های زیر زمینی مربوط به نواحی جنوبی استان و دشت‌های اسفراین (۴۷ درصد) و نواحی شرقی استان دشت قوچان - شیروان (۲۷ درصد) است.
وی افزود: هم اینک بر اساس آمار برداری انجام شده بیش از ۸۸.۴ درصد مصارف آبی مربوط به بخش کشاورزی، حدود ۹.۵ درصد مربوط به مصارف شرب و بهداشت و حدود ۲.۱ درصد بخش صنعت است.
وی اظهار داشت: در متوسط جهانی میزان مصارف به صورت ۷۰ درصد در بخش کشاورزی، ۲۰ درصد در بخش صنعت و ۱۰ درصد در بخش شرب است.
این در حالی است که مطابق شاخص کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل، مصرف بیش از ۴۰ درصد منابع آب تجدید شونده در هر کشور به معنای ورود به مرحله بحران آبی می‌باشد.
بر این اساس با توجه به اینکه مصارف بیش از منابع آب تجدید شونده استان است لذا این به معنی ورود به مرحله بحرنی و فوق بحرانی است که البته بیشترین فشار نیز بر منابع آب زیر زمینی وارد شده است.
منابع آبی زیر زمینی که قابل دسترس بودن در طول سال، سهولت برداشت از این منابع و ارزان بودن استفاده از آن سبب مصرف بی رویه آن شده است.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی گفت: در حال حاضر از ۱۱ محدوده مطالعاتی استان، تنها سه محدوده آزاد بوده که شامل مانه، غلامان و قوری میدان است و مابقی هشت محدوده ممنونه و ممنوعه بحرانی است که شامل سملقان، بجنورد، رباط قره بیل، جاجرم، صفی آباد، اسفراین و قوچان - شیروان است که البته برخی از محدوده‌های آزاد نیز فاقد پتانسیل قابل توجه است. برداشت بی رویه از این منابع سبب شده است تا این منابع با افت شدید مواجه شده و در حال حاضر متوسط افت سطح آب زیر زمینی ۵۰ سانتی متر در سال است.
واسطه افزود: افت مستمر برخی آبخوان‌ها، سبب میرایی آبخوان‌ها شده است، آب شرب اغلب روستا‌ها از منابع آب چشمه، قنات و یا چاه‌ها تامین می‌شود که در حال حاضر به دلیل کاهش بارش، افزایش برداشت از منابع آب زیر زمینی بیش از میزان تجدید شوندگی آن، خشک شده و با کیفیت آنها نزول یافته است لذا برای تامین پایدار آب شرب این مناطق ناگزیر باید به فکر منابع جدید بود که آن هم نیازمند اعتبارات بسیار است.
وی گفت: کشاورزی وابستگی زیادی به آب زیر زمینی دارد، در برخی از دشت ها، افت مستمر منابع آب زیر زمینی و عدم تامین آب سبب شده تا بسیاری از ارارضی مرغوب بلا استفاده مانده و بسیاری از باغات چندین ساله رو به نابودی روند.
وی اظهار داشت: در مورد صنعت نیز کمبود منابع آب، توسعه صنعت را در بسیاری از مناطق دچار مشکل کرده است در اغلب مناطق امکان تخصیص آب زیر زمینی وجود ندارد و به همین دلیل صنایع اغلب ناچار به خرید چاه آب کشاورزی می‌شوند که آن هم مسایل و مشکلات دیگری دارد.
فرونشست زمین یکی از عواقب افت آبخوان‌ها
واسطه گفت: فرو نشست زمین یکی دیگر از عواقب افت آبخوان‌های استان و اضافه برداشت از آنها می‌باشد، فرونشست زمین علاوه بر مشکلاتی که برای زیر ساخت ها، به لحاظ تغییر شکل زمین ایجاد می‌کند با تغییر شکل قرار گیری ذرات خاک و کاهش خلل و فرج خاک، امکان احیای دوباره آبخوان و ذخیره سازی آب را نیز دچار مشکل می‌کند، همچنین ارتباط هیدورلیکی بین منبع آب زیر زمینی و آب سطحی در بسیاری از مناطق سبب شده تا کاهش سطح آب زیر زمینی، منابع آب سطحی را نیز تحت تاثیر قرار داده و میزان آن را کاهش دهد. بنا براین چنانچه به این به طور ویژه نگاه نشود و میزان مصرف از این منابع کاهش نیابد، به طور مسلم هم در شرایط فعلی و هم نسل‌های آینده دچار خسارت جبران ناپذیری خواهند شد.
وی افزود: با توجه به ویژگی‌های اقلیمی، هر گونه کاهش و یا نوسان در نزولات جوی محدودیت‌های جدی کوتاه مدت و بلند مدت در منابع آب ایجاد نموده و به طور مستقیم امنیت غذایی، اقتصادی، کشاورزی و حتی سایر ابعاد را به شدت می‌تواند تهدید کند.
به گزارش ایرنا بر اساس روند تغییرات مصرف منابع آب استان لازم است اهداف کمی ساختار مصرف در جهت کاهش آب در بخش کشاورزی اولویت داده شود، هم اینک بر اساس بیشترین انحراف میزان برداشت منابع آب استان در مقایسه با آب قابل برنامه ریزی شده مربوط به برداشت از منابع آب زیر زمینی در بخش کشاورزی و همچنین میزان مصرف آب در بخش شرب بیشتر از آب قابل برنامه ریزی شده در سطح استان است.
کاهش ۷۲ درصدی ورودی آب به سدها
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی گفت: ورود آب به سد‌های این استان در ۹ ماه سال جاری ۷۲ درصد در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته کاهش یافت.
واسطه اظهار داشت: در همین بازه زمانی میزان خروجی آب از سد‌های این استان ۳۸ درصد کاهش داشته است.
وی افزود: ورودی سد‌های استان نسبت مستقیم به میزان بارندگی در بالادست حوضه آبریز دارد بنابراین برابر آمار‌های موجود با توجه به کاهش بارش باران ورودی به سدها نیز از کاهش چشمگیری برخوردار بوده است.
وی گفت: پس از ۲ سال پر بارش در سال‌های ۹۸ و ۹۹ استان با شرایط خشکسالی حاد مواجه شده است، برابر آمار‌های ثبت شده در سال آبی میزان حجم سد‌های استان نسبت به سال گذشته ۴۵ درصد کاهش داشته است در همین راستا با توجه به پیش بینی‌های هواشناسی برنامه منابع و مصارف سد‌های استان بر اساس مدیریت خشکسالی و تامین حداقل آب موجود مورد نیاز شرب و کشاورزی تهیه شد.
واسطه گفت: در فصل پاییز با برنامه ریزی‌های به عمل آمده رها سازی آب از سدها با هدف مدیریت خشکسالی جهت تامین کسری آب شرب و حداقل آب مورد نیاز بخش کشاورزی جهت کشت پاییزه اقدام شده است.
وی حجم کل ذخیره مخازن سدها در حال حاضر را ۶۵ میلیون متر مکعب اعلام کرد و افزود: وضعیت مخازن سدها در سال قبل ۱۱۸ میلیون متر مکعب بوده است.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی گفت: در ابتدای سال آبی جاری به دلیل کاهش محسوس مخازن سد‌های استان و پیش بینی شرایط حاد آبی در سال آبی ۱۴۰۱- ۱۴۰۰ مکاتبات متعددی با شرکت آبفای استان در خصوص پیش بینی و جایگزینی منابع آب زیر زمینی جهت تامین آب شرب شهروندان صورت گرفت، در مورد سد‌های شیروان و اسفراین به دلیل کاهش محسوس حجم ذخیره مخازن این سدها و با در نظر گرفتن این موضوع که در فصل زمستان حجم مصرفی آب شرب شهروندان در کمترین میزان است.
واسطه گفت: در ۶ ماه اول سال ۱۴۰۱ با افزایش مصارف شرب کسری آب شرب مورد نیاز شهروندان شهر‌های شیروان و اسفراین از سدها تامین خواهد شد.
وی حجم مخازن سد شیرین دره را هم اکنون ۳۲ میلیون و ۵۲ هزار متر مکعب، بارزو ۱۵ میلیون و ۴۴ هزار متر مکعب و بیدواز را ۲میلیون و ۲۵ هزار متر مکعب عنوان کرد.
افزایش ۱۰ درصدی استحصال آب شرب در استان
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان شمالی گفت: در۹ ماه سال جاری شرکت آب و فاضلاب استان بیش از ۶۴ میلیون و ۳۵۰ متر مکعب آب شرب استحصال و در بین مشترکان توزیع کرد که نسبت به مدت مشابه پارسال ۱۰ درصد رشد یافت.
مهندس غلامحسین ساقی افزود: منابع تامین آب استان شامل، سدها، چاه ها، چشمه‌ها و قنات‌ها و آب‌های جاری است.
وی گفت: با توجه به خشکسالی‌های اخیر و افت آبدهی منابع آب شرب استان انتظار می‌رود هم استانی‌ها با بکار گیری راهکار‌ها، تجهیزات و شیرآلات کاهنده صرفه جویی داشته باشند.
ساقی با اشاره به وضعیت منابع آب و بارش‌های امسال گفت: تابستان امسال بدترین سال آب در ۵۲ سال گذشته بود و سال آینده بدتر از امسال خواهد بود، زیرا چشمه‌ها و چاه‌های آب در حال خشک شدن است و باید برای تامین آب به فکر چاه‌های آهکی باشیم.
وی با بیان این که آب بسیاری از روستا‌های استان از چاه دستی و چشمه تامین می‌شد افزود: برای تامین آب پایدار باید به فکر چاه آهکی بود که نیاز به اعتبار داریم.
وی افزود: هم اینک در وضعیت تنش دچار هستیم که متاسفانه به علت نبود بارش‌ها به بحران می‌رسیم در حالی که دستمان از منابع آبی زیرزمینی و چاه‌های آب با کیفیت نیز کوتاه است.
ساقی خاطرنشان کرد: ۱۱ شهر این استان دارای تنش و منابع آب آنها در معرض خطر و ممکن است بخشی از آب خود را از دست دهند.
وی گفت: ۲۹۷ روستای این استان نیز با تنش مواجه بود که با اجرای پروژ‌هایی آبرسانی هم اینک به ۲۷ روستا رسیده است، اما هنوز ۱۸ روستا به علت نبوداب با تانکر آبرسانی می‌شود.
نگرانی‌ها از افت سطح ایستایی آب‌های زیرزمینی خراسان شمالیکاهش ۴۵ درصدی بارندگی
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی گفت: امسال ۹۶.۳ میلیمتر بارندگی در استان ثبت شده است که این میزان نسبت به مدت مشابه پارسال ۴۵ درصد کاهش دارد.
مهدی کمالی اظهار داشت: بیشترین میزان کاهش بارندگی استان نسبت به بلند مدت در ایستگاه جاجرم به میزان ۵۱ درصد ثبت شده و در این مدت در هیچ ایستگاهی از استان میزان بارندگی‌ها افزایش نداشته است.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی افزود: میزان بارندگی‌های پاییزه امسال نیز نسبت به سال قبل ۱۵.۶ درصد کاهش و نسبت به بلند مدت ۵۴ درصد کاهش دارد.
وی با بیان اینکه میزان کاهش بارندگی در خراسان شمالی بیش از میانگین کشوری است اظهار داشت: میزان بارندگی‌های پاییزه امسال به نسبت بلند مدت در سطح کشور به طور میانگین کشوری ۳۵ درصد کاهش دارد که این رقم در این استان ۵۴ درصد است.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی گفت: اکنون ۶۹.۹ درصد از پهنه این استان ۲۸ هزار کیلومتر مربعی واقع در شمال شرق کشور درگیر خشکسالی و تحت تاثیر پدیده خشکسالی است.
کمالی افزود: بر اساس شاخص اس. پی. آی (ﺷﺎﺧﺺ ﺑﺎرش اﺳﺘﺎﻧﺪارد شده) در بازه ۱۰ ساله تا پایان اسفند ماه سال گذشته، حدود ۷۰ درصد از مساحت استان تحت تاثیر خشکسالی است.
معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی خاطرنشان کرد: میزان کاهش بارندگی‌ها در خراسان شمالی در ۵۰ سال گذشته بی سابقه بوده است.
خراسان شمالی در شمال شرق کشور واقع است و ۴۴ درصد از جمعیت آن در روستا‌ها سکونت دارند.
هم اینک به نوعی ۴۰ درصد از جمعیت شهری و ۵۲ درصد از جمعیت روستایی استان با تنش آبی مواجه هستند.
