زبان: آینه تمام نمای فرهنگ یک جامعه
در آستانۀ 21 فوریه، روز
جهانی «زبان مادری»، خبرنگار ایرنا به فرهنگستان زبان و ادب فارسی رفت تا درباره
زبان های ایرانی و تلاش های انجام شده برای حفظ و مطالعه گویش ها با مسئولان
فرهنگستان گفت و گو کند.
در
زیر، چکیده ای از سخنان «جمیله حسن زاده» معاون گروه زبان ها و گویش های ایرانی
فرهنگستان را می خوانید.
** موضع رسمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در قبال زبان ها و
گویش های ایرانی
رسالت
فرهنگستان زبان و ادب فارسی به عنوان یک نهاد پژوهشی و سیاست گذار، صیانت از زبان
فارسی و گسترش آن است. رابطۀ زبان ها و گویش های ایرانی با زبان فارسی نیز مانند
رابطۀ اعضای یک خانواده است. از این رو، طبیعی و منطقی است که فرهنگستان در راستای
نیل به هدف خود، برنامه ای هم برای مطالعه و پژوهش روی زبان ها و گویش های ایرانی
داشته باشد.
** اهمیت حفظ زبان ها و گویش های ایرانی
1- زبان به عنوان مهمترین وسیلۀ ارتباطی میان انسانها، در
واقع آینه تمام نمای فرهنگ یک جامعه است و همه جلوه های فرهنگی و قومی، در گونه
های زبانی تبلور می یابد. متأسفانه با گسترش وسایل ارتباط جمعی در دنیای امروز و تبدیل
شدن آن به دهکدۀ جهانی، بسیاری از زبانهای جهان و نه فقط ایران، در معرض آسیب و
خطر قرار گرفته اند. طی این سالها زبانهای محلی در مناطق مختلف ایران بیش از گذشته
تحت تأثیر زبان معیار یعنی فارسی قرار گرفته اند و کمتر جوانان و کوچکترها به صحبت
به زبان محلی خود تمایل نشان می دهند. فقط سالخوردگان هستند که حافظ این گنجینه
پرارزشند و با رفتن آنها، زبان و در نتیجه فرهنگ آن جامعه نیز خاموش می شود و از
بین می رود. البته این امر تا حدودی اجتناب ناپذیر است و ما تا حدی می توانیم این
روند را کند کنیم. مثلا با فرهنگ سازی و آموزش گویش ها در مناطق خودشان می توان
این کار را کرد. اما قطعا می توان با
ضبط و ثبت دقیق داده های زبانی، آنها را به صورت بانک اطلاعاتی برای پژوهشگران
آینده حفظ کرد.
2- مطالعۀ گونه های زبانی در ایران به ما در بررسی جهانی های
زبان (Language Universals) کمک
فراوان می کند. همچنین طبقه بندی و کشف رابطه میان این گونه های زبانی در ارزیابی نظریه
های زبانی مفید است.
3- از طریق گردآوری و حفظ گویش ها می توان واژه های نادر را
که در متون کهن ادب فارسی به کار رفته است بازشناسی کرد.
4- مطالعۀ گونه های زبانی به شناخت فرهنگ، باورها و اعتقادات
اقوام کمک بسزایی می کند.
5- همان طور که یکی از بندهای اصول و ضوابط واژه گزینی در
فرهنگستان به آن اشاره می کند، در مواقع لزوم می توان از واژه های گویشی در معادل
یابی برای واژه های بیگانه بهره جست. یعنی ما می توانیم از واژگان موجود در زبان
ها و گویش های ایرانی برای غنی تر کردن زبان فارسی هم استفاده کنیم.
** تفاوت میان زبان، گویش، لهجه، گونه
«لهجه» به تفاوت های آوایی زبان اشاره دارد. وقتی دو
نفر با هم سخن می گویند و تنها «تفاوت های آوایی» در گفتار آنها وجود دارد، آن دو
بخوبی صحبت های یکدیگر را متوجه می شوند. مثلا فارسیِ تهرانی و اصفهانی لهجه های
مختلف از زبان فارسی هستند.
وقتی
تفاوت در گفتار دو گویشور، فراتر از تفاوت های آوایی باشد، اما کمابیش بتوانند با
یکدیگر ارتباط برقرار کنند و سخن یکدیگر را دریابند، آن دو نفر به دو گویش از یک
زبان سخن می گویند. در گویش ها، ما معمولا با تفاوت هایی در واژگان مواجه می شویم؛
هرچند ممکن است تفاوت هایی در دستور دو گویش نیز وجود داشته باشد. به عنوان مثال،
به گویش های مازندرانی و گیلانی می توانیم اشاره کنیم که بسیاری از گویشورانِ آن، کمابیش
سخن یکدیگر را درک می کنند.
اما
وقتی تفاوت آنقدر زیاد است که گویشوران سخنان یکدیگر را درک نمی کنند، آن وقت ما
با دو «زبان» مختلف مواجه هستیم. برای مثال، زبان فارسی و زبان سنگسری در استان
سمنان، دو زبان متفاوت هستند، اگرچه هر دو جزء زبان های ایرانی اند و به یک
خانوادۀ زبانی تعلق دارند.
«گونه»
اصطلاحی خنثی است که به جای هریک از این اصطلاح ها می توانیم به کار ببریم.
** برنامه های فرهنگستان برای بررسی زبانها و گویش های ایرانی
به
دلیل اهمیت این موضوع از همان آغاز تأسیس فرهنگستان، تشکیل دو گروه پژوهشی زبانهای
ایرانی و گویش شناسی در شورای فرهنگستان به تصویب رسید و این دوگروه در سال 1370
رسما فعالیت خود را آغاز کردند. در سال 1389 این دو گروه در هم ادغام شد و گروه
واحدی با نام زبانها و گویش های ایرانی تشکیل شد. در حال حاضر، این گروه دو طرح
اصلی را در دستور کار خود دارد: «گنجینه گویش های ایرانی» و «واژه نامۀ موضوعی
زبان های باستانی ایران». تاکنون دو دفتر از واژه نامه موضوعی زبان های باستانی
ایران منتشر شده که هر یک دو موضوع را در بر می گیرد و دفتر سوم نیز مراحل پایانی
خود را می گذراند. قرار است در پایان،
این واژه نامه دستکم 14 موضوع را شامل شود.
فرهنگستان
برای تدوین گنجینه گویش های ایرانی در سال 1390 فراخوانی را از طریق وبگاه خود
منتشر کرد و از علاقه مندان خواست تا با گردآوری گویش های محلی در تدوین این
مجموعه با فرهنگستان همکاری کنند. برای اجرای این برنامه، راهنما و پرسش نامه ای
فراهم آمد و بر روی وبگاه فرهنگستان قرار گرفت. لازم است در اینجا توضیح دهم که
این پرسشنامه بر اساس الگوی کار آقای عبدالنبی سلامی، البته با اعمال کمی تغییرات
بر روی آن، تهیه شد. آقای سلامی تا کنون هفت دفتر که هر یک 9 گویش از استان فارس
را شامل می شود منتشر کرده است و دفتر هشتم نیز در مرحلۀ پایانی است. از آن زمان
تا به امروز علاقه مندان بسیاری با گروه تماس گرفته اند و برای همکاری با این طرح
اعلام آمادگی کرده اند. این افراد پس از اطلاع از روش کار و دریافت راهنمایی های
لازم، فعالیت های میدانی خود را آغاز می کنند و پس از ارائه نمونه کار و تأیید آن به
تکمیل پرسشنامه و درج داده های گویشی در آن می پردازند. تاکنون گویش های زیادی یا
به صورت منفرد یا به صورت مجموعه گردآوری و به گروه ارسال شده است.
از
دیگر کارهای منتشر شده در فرهنگستان می توان دو دفتر از گویش های استان اصفهان
(جمعاً 15 گویش)، دو دفتر از گویش های استان مازندران (جمعاً
16گویش) و 9 گویش تاتی خلخال را نام برد. 9 گویش استان کرمانشاه نیز زیر چاپ است.
سایر کارهای تأیید شده نیز به تدریج آمادۀ چاپ خواهند شد.
فعالیت
دیگر گروه، انتشار ویژه نامه تخصصی زبان ها و گویش های ایرانی است که تاکنون چهار
شماره از آن منتشر شده و شماره پنجم در حال آماده سازی است.
