وضعیت برنامه‌های حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در ایران
مخاطب24:جاده عباس‌آباد- میامی مسیر مرگ این یوزهاست و با توجه به آمار بالای تلفات آن، کم‌کم فعالیت‌هایی برای فنس‌کشی آن از طرف گروه‌های غیردولتی آغاز شده است. یکی از گروه‌های فعال در زمینه حفاظت از یوز چند روز پیش خبر داد که در ایران حداقل ۲۵ یوز بر اثر تصادف در جاده جان‌شان را از دست داده‌اند.
از این تعداد تنها ١٣ یوزپلنگ در محور میامی-سبزوار و بین سال‌های ١٣٨٩ تا ١٤٠٢ بر اثر تصادف از بین رفته‌اند و با توجه به اینکه جمعیت این‌گونه کمتر از ٤٠ فرد برآورد می‌شود، این حجم از تلفات بر اثر تصادفات جاده‌ای اثر غیرقابل جبرانی بر بقای یوز آسیایی دارد.
یکی از مهم‌ترین مصوبات برای ایمن‌سازی این جاده، کاهش سرعت خودروها در این مسیر بود که با وجود تصویب در کمیسیون راه‌های کشور هنوز اجرایی نشده است و سرعت اجرایی شدن مصوبه، نصب دوربین سرعت‌سنج و نورپردازی جاده به اذعان سازمان محیط زیست با وضعیت بحرانی حفاظت یوز همخوانی ندارد.
یک ماه پیش علی سلاجقه، رییس سازمان محیط زیست خبر داد که انتقال ۲۰میلیارد تومان اعتبار از وزارت راه و شهرسازی به سازمان حفاظت محیط زیست برای اجرای حصارکشی در محدوده قلمرو یوزپلنگ آسیایی در جاده ترانزیتی تهران- مشهد در محدوده استان سمنان مصوب شده و قرار است نصب دوربین‌های کنترل سرعت هم طی یک تا دو ماه آینده در محدوده قلمرو یوزپلنگ آسیایی در جاده ترانزیتی تهران- مشهد در محدوده استان سمنان تکمیل شود.
از طرف دیگر روشنایی جاده در ۱۰ کیلومتری محدوده قلمرو یوزپلنگ آسیایی در جاده ترانزیتی تهران- مشهد در محدوده استان سمنان انجام شد، به تصویب رسیده و باید در این مسیر کار نصب سرعت‌گیر، خط‌کشی عمودی و عرضی و ساماندهی زیرگذر از دیگر برنامه‌ها در محدوده قلمرو یوزپلنگ آسیایی در جاده ترانزیتی تهران- مشهد در محدوده استان سمنان هم انجام شود، ولی معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید سرعت انجام مصوبات ایمن‌سازی جاده مطلوب نیست.
پراکندگی یوزها در ایران، به دست آوردن تعداد دقیق آنها را دشوار کرده و هنوز برنامه تکثیر در اسارت هم به نتیجه‌ای نرسیده است. طرحی که از سال ۹۷ به صورت رسمی آغاز شد، اما مسکوت مانده و فعلا خبری از آن نیست و البته منتقدان کمی هم ندارد. « عطیه تک تهرانی» مدیر بخش پژوهش انجمن یوزپلنگ ایرانی درباره آخرین وضعیت طرح تکثیر در اسارت به «اعتماد» توضیح داده است.
بعد ازآخرین پایش تعداد یوزپلنگ‌ها که سال ۱۴۰۱ منتشر شد، آمار جدیدی به تعداد یوزهای ماده و توله اضافه شده است؟
امسال تنها یک زادآوری ثبت کردیم که آن هم در بهار توسط «خورشید» رخ داد و چهار توله‌اش به دنیا آمدند. تعداد ماده‌ها تغییر نکرده و مورد جدیدی ثبت نکردیم. یکی از یوزهای ماده هم به نام ماجراد فروردین امسال کشته شد؛ یعنی از هفت ماده یوز که سال گذشته آمارشان به ثبت رسید، یکی کم شده احتمالا حداقل شش یوز ماده داریم.
چهارتوله هم امسال اضافه شدند، اما از تعداد توله‌های به ثبت رسیده سال قبل هم کم شده‌اند و نمی‌دانیم که از موارد ثبت شده سال قبل کدام زنده‌اند، فقط می‌دانیم که یکی از توله‌های هلیا در جاده کشته شده، اما نمی‌دانیم تلما توانسته توله‌ها را بزرگ کند یا خیر؟ تا عکس جدیدی از آنها نگیریم، نمی‌توانیم آمار دقیقی از توله‌ها ارایه کنیم. فقط می‌توانیم بگوییم از آمار پارسال یک توله و یک ماده کم شده و به آمار امسال چهار توله اضافه شده. به خاطر همین همیشه در پایان سال گزارش می‌دهیم که بتوانیم آمار یک‌سال را جمع‌بندی کنیم.
وضعیت پروژه تکثیر در اسارت به کجا رسید؟
هیچ کس روی این پروژه تمرکز نمی‌کند و فقط انتقادات زیادی درباره آن مطرح می‌شود. انتقاد همیشه راحت است، اما مساله این است که الان اتفاق موثر و چشمگیری نیفتاده چون این پروژه حداقل سه توله داشته است. تقریبا پروژه‌ای مسکوت محسوب می‌شود. علت اصلی آن هم همین انتقادهاست؛ منتقدان آن‌قدر توانسته‌اند فشار بیاورند که سازمان محیط زیست خطر کار بیشتر را نمی‌پذیرد. نه اینکه نخواهند کاری انجام دهند، اما چیزی که ما توقع داریم انجام شود، صورت نمی‌پذیرد.
ایده اولیه پروژه متعلق به چه کسی بود؟
ما پروتکل تکثیر نیمه‌اسارت -نه اسارت- را داشتیم؛ پروژه‌ای که سازمان از ما درخواست کرد. جانمایی را هم انجام و به سازمان تحویل دادیم، اما درنهایت تصمیم‌گیری وانتقال آن به محل دیگری بدون اینکه در جریان باشیم، انجام شد. ما اصلا اطلاع نداشتیم که می‌خواهند پروژه را به توران انتقال دهند. تا الان هم خود سازمان محیط زیست کار را به صورت مستقل پیش برده و گاهی هم از ما درباره آن مشورت می‌گیرد، اما در نهایت کار خودش را می‌کند.
طرح از چه زمانی شروع شد؟
طرح پروژه تکثیر در اسارت را آقای جوکار -زمانی که در پروژه بین‌المللی یوزپلنگ بودند-ارایه دادند، اما به دلایلی اجرا نشد. با این حال از همان زمان مطرح می‌شود و از سال ۹۷ به صورت رسمی شروع شد؛ چون بالاخره حرف ما را قبول کردند که دیگر یوز ماده‌ای در زیستگاه‌های جنوبی نیست و همه نر هستند و این نرها هم بالاخره تمام می‌شوند و باید از ژن‌شان استفاده بشود و بالاخره سازمان محیط زیست جدی‌تر گرفت و کار از آنجا شروع شد.
این مساله هم وجود داشت که یوزها کجا بروند؟ اول قرار شد یوزهای تهران به یزد بروند و یوزهای یزد زنده‌گیری بشوند که بتوانیم تلفیقی از ژن داشته باشیم و حالا متاسفانه به دلایل متعدد و با کارشکنی‌های افراد، یوزها به یزد نرفتند و تصمیم بر این شد که آنها را به توران منتقل کنند.
در این منطقه هم فنس تکثیر احداث شد. دلبر و کوشکی و ایران به توران منتقل شدند و به دلیل اینکه هیچ جفت‌گیری‌ای بین دلبر و کوشکی و حتی ایران اتفاق نمی‌افتاد، یک نر دیگر از طبیعت زنده‌گیری کردند که نتیجه آن همان سه توله‌ای بود که فقط پیروز از بین آنها زنده ماند و متاسفانه بعدا آن هم از بین رفت. در مجموع طرح تا الان نتیجه خاصی نداشته است.
نظر سازمان درباره ادامه پروژه چیست؟
نه اینکه نمی‌خواهند کاری انجام دهند، اما چیز ایده‌آلی که ما به عنوان حفاظت‌گر انتظار داریم انجام شود، صورت نمی‌گیرد. در حقیقت انگار می‌گویند همین یوزهایی که هستند از بین نروند و یک چیز حداقلی از آنها بگیرند، ولی ما انتظار داشتیم که پروژه خیلی بهتر از این پیش برود که تا الان انجام نشده است.
سازمان محیط زیست جلسه برگزار می‌کند، اما تا الان خروجی خاصی نداشته که بخواهند اطلاع‌رسانی کنند، ولی بالاخره در دستور کار قرار دارد. ما وسط ماجرا نیستیم و تا الان هیچ نقشی در پروژه تکثیر در اسارت نداشتیم و بارها هم این موضوع را اعلام کرده‌ایم. فقط همان سال اول در زمینه دوربین مداربسته کمک مالی کردیم که نصب کردند و تمام شد. از ما مشورت گرفتند ولی نظرهای ما اعمال نمی‌شود، اما ما در بعضی از جلسات بودیم و نظر دادیم. ما به سفر آفریقا رفتیم و داده‌هایی که از آنجا به دست آوردیم را ارایه دادیم. ولی آنچه ما فکر می‌کردیم درست است، انجام نشد.
تعداد دوربین‌ها در مناطق حفاظت شده کافی است؟
ما هیچ وقت به این وضعیت نمی‌رسیم که بگوییم تعداد دوربین‌های نصب شده کافی است؛ چون در یک میلیون هکتار اصلا نشدنی است و دیگر باید از این دست بکشیم که آیا تعداد دوربین‌هایی که می‌گذاریم کافی است یا نه؟ پایش‌ها تا الان به میزان کافی انجام شده است و از جایی به بعد دیگر نتایج مشترکی به دست می‌آورید. در سال 1400 پایش‌های ما به صورت سیستماتیک انجام می‌شد و نزدیک به ۹۰ دوربین تله‌ای در توران و میان‌دشت داشتیم. تا الان در ایران و در چنین مقیاسی دوربین‌گذاری انجام نشده است.
داده‌هایی که آن سال به دست آوردیم و تعداد یوزی که ثبت شد کمتر از سال ۱۴۰۱ بود. یعنی این‌طور نیست که اگر تعداد دوربین بیشتر شود، تعداد یوز بیشتری هم ثبت می‌کنید. از یک‌جایی به بعد دیگر نتیجه نمی‌گیرید و این براساس تجربه است که در کدام مناطق دوربین قرار دهید و به چه شکل آن را نصب کنید.
درست است که در سال ۱۴۰۱ شناخت‌مان نسبت به منطقه نسبت به سال قبل از آن بسیار بیشتر شد؛ چون اولین سالی بود که در توران دوربین می‌گذاشتیم، اما نوسانات جمعیتی و زادآوری‌ها که بیشتر یا کمتر ثبت می‌شود دیگر ربطی به تعداد دوربین‌ها ندارد. برای همین ما دیگر نباید دنبال این باشیم که تعداد دوربین‌ها را بیشتر کنیم، چون فقط انرژی بیشتری می‌برد و نتیجه بیشتری نمی‌گیریم.
طرح جست‌وجوگران امید به نتیجه رسید؟
طرح جست‌وجوگران امید ما هم آن‌طور که می‌خواستیم پیش نرفت؛ یکی از دلایلش بودجه‌اش بود که متاسفانه به خاطر تحریم به دست‌مان نرسید. به صورت مقطعی انجام دادیم، اما کار کامل متوقف نشد. ما آمار یوزهایی که خارج از مناطق حفاظت‌شده، ثبت می‌شود را داریم. محیط‌بان‌ها عکس‌هایی که می‌گیرند و نقاطی که ثبت شده را برای ما می‌فرستند و وقت‌هایی که در منطقه باشیم از منطقه بازدید می‌کنیم و این‌طور نیست که بی‌اطلاع باشیم.
در چه مناطقی رد یوز دیده شده است؟ گزارش شده بود که در کرمانشاه و کرمان و خراسان جنوبی هم دیده شده است.در کرمانشاه هیچ وقت یوزی دیده نشده؛ گزارشی بود که هیچ وقت اثبات نشد و من بعید می‌دانم که یوزی آنجا باشد. یزد هم که آخرین یوزش از بین رفت. در خراسان جنوبی هم که خیلی وقت است، دیده نشده و آخرین‌بار سال ۹۹ یا ۱۴۰۰ بوده که آرش دیده شده و با دوربین تله‌ای عکس گرفتند. بعید می‌دانم هنوز زنده باشد. حتی اگر زنده مانده باشد هم سال‌های آخر عمرش را می‌گذراند؛ چون او هم همسن یوز یزد بود.
در کرمان هم خیلی وقت است که مشاهده‌ای انجام نشده است، آخرین آن تنها یک لاشه بود که در سال ۹۷ دیده شد. در مجموع در زیستگاه جنوبی چیزی باقی نمانده است و یزد هم که کلا جمعیت یوزش را از دست داد. الان فقط در زیستگاه شمالی که توران و میان‌دشت است و مناطق آزاد -بین خراسان رضوی و خراسان شمالی و سمنان- می‌توانیم امیدوار باشیم. در حال حاضر یوزها در این مناطق می‌چرخند و گزارش‌هایی هم که محیط‌بان‌ها به ما می‌دهند همه در این مناطقند.
برای مناطق آزاد و حفاظت نشده هم برنامه‌ای دارید؟
در حال حاضر می‌خواهیم تمرکزمان بیشتر روی مناطق آزاد باشد. به خاطر تصادف‌هایی که در جاده‌ها اتفاق می‌افتد، کمپینی راه‌اندازی شد که تمرکزمان روی آن است. می‌خواهیم با فشار به دولت بتوانیم تاثیرگذاری داشته باشیم و جاده میامی- عباس‌آباد فنس‌کشی بشود. علاوه بر این روی مناطق آزاد تمرکز داریم، چون یوزهای توران از منطقه خارج شده‌اند و در مناطق آزاد دیده می‌شوند و برای آنها هم باید فکری بشود؛ هیچ کدام از اینها شرایط ایده‌آلی ندارند و فقط تلاش می‌کنیم تلفات کمتری داشته باشیم.
اینکه یوزها از مناطق حفاظت‌شده خارج می شوند کار حفاظت را سخت می کنند، چون از جاده‌ها رد و کشته می‌شوند. در یک مورد هم در دهان یک یوزپلنگ زالو دیده شد؛ چون ظاهرا آب مناطق آزاد پر از زالو بوده است. علاوه بر این ممکن است یوز با سگ گله یا مردم محلی درگیری داشته باشد یا حتی ممکن است توله زنده‌گیری شود. در مناطق آزاد و جاده‌ها هر اتفاقی ممکن است برای یوز بیفتد.
نمی‌توان آمار دقیقی از تعداد یوزهای خارج شده از منطقه توران اعلام کرد، اما هلیا با توله‌هایش چندین‌بار از جاده رد شده یا یک نر بالغ چهارساله که زالو در دهانش بود و باعث مرگش شد، فهمیدیم که از منطقه خارج شده. یک ماده دیگر به اسم مهتاب هم بوده که قبلا در منطقه عباس‌آباد و توران عکسش را گرفته بودیم، اما الان از منطقه خارج شده است. آنها در حال حرکتند و اغلب قابل شناسایی نیستند که بتوانیم بگوییم کدام است. بعضی‌ها را می‌شناسیم و بعضی‌ها را نه، اما بالاخره عکس یوز ثبت شده و می‌دانیم که از منطقه خارج شده‌اند.
